زندگی و اوایل دوران

اسکندر در سال ۳۵۶ پیش از میلاد در پلا، پایتخت مقدونیه (واقع در شمال یونان امروزی)، متولد شد. او فرزند فیلیپ دوم مقدونیه، پادشاه قدرتمند مقدونیه و المپیاس، دختر پادشاه نئوپتولموس از اپیروس بود. تربیت اسکندر از همان دوران کودکی تحت تأثیر محیط نظامی و سیاسی دربار مقدونیه قرار گرفت. پدرش، فیلیپ دوم، پادشاهی بود که مقدونیه را به یک قدرت نظامی برجسته تبدیل کرد و بسیاری از دولت‌شهرهای یونانی را تحت نفوذ خود درآورد.

یکی از مهم‌ترین بخش‌های دوران جوانی اسکندر، آموزش او توسط فیلسوف بزرگ ارسطو (از ۱۳ تا ۱۶ سالگی) بود. ارسطو او را به فلسفه، پزشکی و تحقیقات علمی علاقه‌مند کرد، هرچند اسکندر بعدها از دیدگاه‌های محدودتر معلمش در مورد برده‌داری غیر یونانی‌ها فراتر رفت. این آموزش‌ها در شکل‌گیری ذهن استراتژیک و کنجکاوی او نسبت به فرهنگ‌های دیگر نقش داشت. اسکندر همچنین مهارت‌های نظامی خود را از سنین پایین نشان داد؛ در سال ۳۴۰ پیش از میلاد، در سن ۱۶ سالگی، در غیاب پدرش به عنوان نایب‌السلطنه مقدونیه عمل کرد و شورشی را در میان قبیله “مائیدی” سرکوب نمود. در نبرد خایرونئا (۳۳۸ پیش از میلاد)، در حالی که تنها ۱۸ سال داشت، فرماندهی سواره‌نظام همراه را بر عهده داشت و به پدرش در شکست ارتش‌های آتن و تبس کمک کرد. همچنین، داستان رام کردن اسب وحشی خود، بوسفالوس، نمادی از جسارت و مهارت او در دوران جوانی است.

به قدرت رسیدن و آغاز سلطنت

در سال ۳۳۶ پیش از میلاد، فیلیپ دوم ترور شد و اسکندر، در سن حدود ۲۰ سالگی، به پادشاهی مقدونیه رسید. او به سرعت موقعیت خود را تثبیت کرد و هرگونه رقیب بالقوه را از میان برداشت. پس از شورش‌های اولیه در قلمروهای یونانی و بالکان، اسکندر به سرعت ارتش خود را به جنوب فرستاد و تبس را که شورش کرده بود، به طور کامل نابود کرد (به استثنای معابد و خانه شاعر پیندار)؛ این عمل پیامی قاطع به دیگر دولت‌شهرها بود که مقدونیه را رهبر اتحادیه کورنت به رسمیت بشناسند. این اقدامات او را به عنوان یک رهبر قاطع و بی‌رحم معرفی کرد و زمینه را برای جاه‌طلبی‌های بزرگتر او فراهم آورد.

اسکندر سپس برنامه‌های بلندپروازانه پدرش برای حمله به امپراتوری هخامنشی فارس را ادامه داد. او خود را به عنوان انتقام‌گیرنده یونانیان از حملات پیشین پارس‌ها معرفی کرد.

جنگ‌ها و فتوحات

سلطنت ۱۳ ساله اسکندر عمدتاً در لشکرکشی‌های نظامی و فتوحات بی‌وقفه سپری شد. او هرگز در هیچ نبردی شکست نخورد و با تاکتیک‌های نظامی نوآورانه و رهبری بی‌باکانه خود، امپراتوری عظیمی را از یونان تا هند ایجاد کرد.

1. لشکرکشی به آسیای صغیر (۳۳۴-۳۳۳ پ.م.):

   • نبرد گرانیک (۳۳۴ پ.م.): اسکندر با عبور از داردانل (هلسپونت) وارد آسیای صغیر شد و اولین پیروزی بزرگ خود را در برابر ساتراپ‌های پارسی در رودخانه گرانیک به دست آورد. این پیروزی راه را برای تصرف غرب آسیای صغیر هموار کرد.
   • گره گوردین (۳۳۳ پ.م.): در فریگیه، اسکندر با گره گوردین روبرو شد. افسانه می‌گفت هر کس آن را باز کند، حاکم آسیا خواهد شد. اسکندر به جای باز کردن آن، با شمشیرش آن را برید.

1. فتح شام و مصر (۳۳۳-۳۳۱ پ.م.):

   • نبرد ایسوس (۳۳۳ پ.م.): اسکندر در این نبرد برای اولین بار به طور مستقیم با داریوش سوم، پادشاه هخامنشی، روبرو شد و ارتش عظیم او را شکست داد. داریوش از میدان نبرد گریخت. این پیروزی کنترل اسکندر بر سوریه را تضمین کرد و ارتباط ناوگان پارسی را با پایگاه‌های خود قطع کرد.
   • محاصره صور (۳۳۲ پ.م.): اسکندر هفت ماه شهر جزیره‌ای صور را محاصره کرد و با ساختن یک خاکریز عظیم به جزیره، آن را فتح کرد. این یکی از بزرگترین دستاوردهای مهندسی و نظامی او بود.
   • فتح غزه و مصر (۳۳۲-۳۳۱ پ.م.): پس از صور، اسکندر غزه را نیز فتح کرد و سپس بدون مقاومت وارد مصر شد. او در مصر به عنوان فرعون تاج‌گذاری کرد و شهر اسکندریه را در دهانه نیل تأسیس نمود که به یکی از مراکز مهم فرهنگی و تجاری جهان هلنیستی تبدیل شد.

2. تصرف قلب امپراتوری پارس (۳۳۱-۳۳۰ پ.م.):

   • نبرد گاگاملا (۳۳۱ پ.م.): این نبرد در شمال عراق امروزی، دومین و آخرین رویارویی اسکندر با داریوش سوم بود. با وجود برتری عددی ارتش پارس، اسکندر با تاکتیک‌های درخشان خود پیروزی قاطعی به دست آورد. این نبرد به معنای واقعی کلمه، فروپاشی امپراتوری هخامنشی را رقم زد و اسکندر را “پادشاه بابل، پادشاه آسیا، پادشاه چهار گوشه جهان” ساخت.
   • تصرف بابل، شوش، تخت جمشید و پاسارگاد (۳۳۱-۳۳۰ پ.م.): اسکندر به سرعت پایتخت‌های مهم پارسی را تصرف کرد. او در تخت جمشید کاخ خشایارشا را به آتش کشید که نمادی از پایان حکومت هخامنشی و انتقام یونانیان تلقی شد.

3. پیشروی به سوی شرق (۳۲۹-۳۲۶ پ.م.):

   • پس از مرگ داریوش سوم (که توسط یکی از ساتراپ‌هایش کشته شد)، اسکندر خود را وارث قانونی امپراتوری پارس دانست. او به سوی شرق در باکتریا (افغانستان و آسیای مرکزی امروزی) و سغد (تاجیکستان و ازبکستان امروزی) پیشروی کرد و شورش‌های محلی را سرکوب کرد. در این دوران، او با رکسانا، شاهزاده باکتریایی، ازدواج کرد و شروع به اتخاذ برخی آداب و رسوم پارسی برای ترویج همزیستی فرهنگی بین مقدونی‌ها و پارس‌ها کرد؛ این سیاست در میان بسیاری از سربازان مقدونی او محبوب نبود.

4. لشکرکشی به هند (۳۲۶ پ.م.):

   • اسکندر با هدف فتح تمامی دنیا به هند لشکر کشید. او در نبرد هیداسپس (۳۲۶ پ.م.) با پادشاه پوروس، فرمانروای قدرتمند هندی که از فیل‌های جنگی استفاده می‌کرد، روبرو شد. این نبرد یکی از دشوارترین نبردهای اسکندر بود، اما او باز هم پیروز شد. پس از این نبرد و علی‌رغم پیروزی، نیروهای خسته و دلتنگ اسکندر در رودخانه هیفاسیس (بیاس امروزی) از پیشروی بیشتر به سمت شرق خودداری کردند.

بازگشت و سال‌های پایانی

پس از امتناع ارتشش از پیشروی، اسکندر مجبور به بازگشت شد. مسیر بازگشت از طریق صحرای گدروزیا (بخش‌هایی از ایران و پاکستان امروزی) بسیار دشوار و تلفات‌بار بود. پس از بازگشت به شوش در سال ۳۲۴ پیش از میلاد، او تلاش کرد تا امپراتوری خود را سازماندهی کند و سیاست ادغام فرهنگی (مانند ازدواج دسته‌جمعی افسران مقدونی با زنان پارسی) را ادامه داد. این سیاست‌ها باعث نارضایتی بیشتر در میان سربازان و افسران مقدونی شد. در این دوران، هفائستیون، بهترین دوست و فرمانده محبوب اسکندر، درگذشت که اسکندر را به شدت اندوهگین کرد.

سرنوشت و مرگ

اسکندر کبیر در ۱۳ ژوئن ۳۲۳ پیش از میلاد، در بابل (عراق امروزی) در سن ۳۲ یا ۳۳ سالگی به طور ناگهانی درگذشت. علت دقیق مرگ او تا به امروز موضوع بحث و گمانه‌زنی‌های فراوان است.

نظریه‌های رایج در مورد علت مرگ او عبارتند از:

• تب تیفوئید یا مالاریا: این دو بیماری در بابل باستان شایع بودند و علائم گزارش‌شده در منابع تاریخی (تب بالا، لرز، تعریق، درد شدید شکم) با آن‌ها همخوانی دارد. این رایج‌ترین نظریه در میان مورخان است.
• مسمومیت: برخی معتقدند که او توسط یکی از ژنرال‌هایش (مانند آنتی‌پاتر یا پسرش کاساندر) یا حتی ارسطو مسموم شده است. اتهامات مسمومیت اغلب به یولائوس، ساقی اسکندر، نسبت داده می‌شود. با این حال، شواهد محکمی برای اثبات این نظریه وجود ندارد و بسیاری از سموم در آن زمان به راحتی قابل تشخیص بودند.
• سندرم گیلن-باره (GBS): یک نظریه جدیدتر پیشنهاد می‌کند که اسکندر از این بیماری نادر خودایمنی رنج می‌برده که می‌تواند منجر به فلج و کما شود. این نظریه می‌تواند توضیح دهد که چرا جسد او برای چندین روز پس از “مرگ”ش شروع به تجزیه نکرد، که ممکن است نشانه‌ای از کما عمیق باشد تا مرگ واقعی.
• عوارض ناشی از زخم‌ها و ضعف جسمانی: اسکندر در طول زندگی خود زخم‌های جنگی متعددی برداشته بود (از جمله زخمی در ریه در محاصره مولتان) که ممکن است سیستم ایمنی او را تضعیف کرده و او را مستعد ابتلا به بیماری‌ها کرده باشد. ترکیب ضعف جسمانی، محیط آلوده بابل و مصرف زیاد الکل می‌تواند به مرگ او منجر شده باشد.

پس از مرگ اسکندر، امپراتوری عظیم او بدون یک وارث مشخص باقی ماند. همسرش رکسانا پس از مرگ او فرزندی به نام اسکندر چهارم به دنیا آورد، اما این کودک نیز بعدها کشته شد. ژنرال‌های ارشد اسکندر که به دیادوخوی (جانشینان) معروف شدند، بلافاصله شروع به تقسیم قلمروهای او در میان خود کردند. این امر منجر به دهه‌ها جنگ داخلی و کشمکش‌های قدرت شد که در نهایت منجر به شکل‌گیری پادشاهی‌های هلنیستی مانند سلسله بطلمیوسی در مصر، سلوکیان در آسیا و آنتیگونیان در مقدونیه گردید.

میراث اسکندر

میراث اسکندر کبیر فراتر از فتوحات نظامی اوست. او با گسترش زبان، فرهنگ و تمدن یونانی در سراسر خاور نزدیک و بخش‌هایی از آسیا، عصر هلنیستی را آغاز کرد. او بیش از ۷۰ شهر تأسیس کرد که بسیاری از آن‌ها به نام او نامگذاری شدند (مانند اسکندریه مصر) و به مراکز مهم فرهنگی، تجاری و فکری تبدیل شدند. این شهرها به عنوان نقاط ارتباطی بین فرهنگ‌های شرق و غرب عمل کردند و تبادل کالا، دانش و ایده‌ها را تسهیل نمودند. اگرچه امپراتوری او پس از مرگش تجزیه شد، اما تأثیر او بر جهان باستان، از معماری و هنر گرفته تا فلسفه و زبان، بی‌بدیل باقی ماند و جهان را برای همیشه تغییر داد./مت/منن/