شب یلدا: آیین پیروزی نور بر ظلمت در درازنای تاریخ

به گزارش اول فارس، شب یلدا، یا شب چله، یکی از کهن‌ترین و محبوب‌ترین جشن‌های ایرانی است که نه تنها در ایران، بلکه در میان بسیاری از ملت‌های حوزه تمدن ایرانی گرامی داشته می‌شود. این شب، که بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است، پیوندی عمیق با کیهان‌شناسی، اسطوره‌شناسی و سبک زندگی کشاورزی ایرانیان باستان دارد.

در این گزارش، به بررسی دقیق ریشه‌های تاریخی، فلسفه وجودی و آداب و رسوم اصیل این شب از دوران باستان تا به امروز می‌پردازیم.

 ریشه‌شناسی و واژه‌شناسی: یلدا یا چله؟

واژه «یلدا» ریشه‌ای سریانی (از زبان‌های آرامی) دارد و به معنای «تولد» یا «میلاد» است. ابوریحان بیرونی در آثار خود از این شب با نام «میلاد اکبر» یاد کرده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته است. ورود این واژه به زبان فارسی به دوران ساسانیان و مراودات با مسیحیان سریانی بازمی‌گردد.

اما نام اصیل ایرانی این جشن، «چله» است. در فرهنگ عامه، زمستان به دو بخش «چله بزرگ» (از اول دی تا دهم بهمن) و «چله کوچک» (از دهم بهمن تا آخر اسفند) تقسیم می‌شود. شب یلدا در واقع آغاز «چله بزرگ» و ورود به قلب زمستان است.

 تاریخچه و فلسفه کیهانی در ایران باستان

تاریخچه یلدا به بیش از ۷۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. ایرانیان باستان که زندگی‌شان بر پایه کشاورزی و دامداری بود، به تضاد میان نور و تاریکی و تأثیر آن بر زندگی خود توجه ویژه‌ای داشتند.

پیروزی مهر بر اهریمن

در جهان‌بینی زرتشتی و آیین میتراییسم (مهرپرستی)، تاریکی نماد اهریمن و روشنایی نماد اهورامزدا (خداوند) بود. ایرانیان مشاهده می‌کردند که از ابتدای تابستان، روزها کوتاه‌تر و شب‌ها بلندتر می‌شوند. شب یلدا به عنوان آخرین حد پیشروی تاریکی شناخته می‌شد.

اعتقاد بر این بود که در این شب، نبرد بزرگی میان نور و ظلمت در می‌گیرد و با سپیده دم فردای یلدا، خورشید (مهر) دوباره متولد شده و روزها رو به بلندی می‌روند. بنابراین، یلدا جشن انتظار برای تولد دوباره خورشید و شکست نهایی تاریکی است.

تقویم دقیق ایرانی

ایرانیان باستان در دانش نجوم پیشتاز بودند. آن‌ها دریافته بودند که آخرین شب پاییز، دقیقاً با انقلاب زمستانی (Winter Solstice) همزمان است؛ یعنی زمانی که خورشید به پایین‌ترین نقطه متمایل شده و طول شب به حداکثر خود می‌رسد.

 آداب و رسوم ایرانیان باستان در شب یلدا

ایرانیان در باستان این شب را «شب فداکاری» یا «نود روز» (تا نوروز) نیز می‌نامیدند. آداب آن‌ها ترکیبی از نیایش، شادی و همبستگی خانوادگی بود:

 سفره شب چله (خوانی)

در گذشته، سفره‌ای به نام «مَیَزد» (Mayazd) پهن می‌شد. این سفره جنبه‌ای آیینی داشت و شامل میوه‌های تازه و خشک، آجیل و نان‌های مخصوص بود. هدف از این سفره، برکت‌خواهی برای محصولات کشاورزی سال آینده بود.

ب) میوه‌های نمادین: انار و هندوانه

انتخاب میوه‌ها در یلدا تصادفی نبوده است:

• انار: در اساطیر ایران، انار نماد باروری، فراوانی و چرخه‌ی حیات است. دانه‌های قرمز آن یادآور خورشید و گرمای زندگی‌بخش است.

• هندوانه: ایرانیان معتقد بودند که خوردن هندوانه در این شب، بدن را در برابر سرمای زمستان و گرمای تابستان سال بعد بیمه می‌کند. رنگ سرخ داخل هندوانه نیز نمادی از گرمای خورشید در دلِ زمستان است.

آتش‌افروزی و بیدار ماندن

از آنجایی که شب یلدا شبِ نحس و اهریمنی (به دلیل طولانی بودن تاریکی) پنداشته می‌شد، مردم آتش می‌افروختند تا با نور آن، نیروهای اهریمنی را دور کنند. خانواده‌ها گرد هم می‌آمدند تا «خورشید را در زایش یاری دهند» و اجازه ندهند تنهایی و تاریکی بر آن‌ها غلبه کند.

 قصه‌گویی و اساطیر

بزرگان خانواده برای جوان‌ترها داستان‌هایی از نبرد خیر و شر، پهلوانی‌های رستم در شاهنامه و اساطیر کهن تعریف می‌کردند. این سنت راهی برای انتقال خرد و فرهنگ از نسلی به نسل دیگر بود.

 یلدا در پیوند با ادبیات فارسی

پس از ورود اسلام به ایران، یلدا همچنان جایگاه خود را حفظ کرد و به یکی از مضامین اصلی شعر فارسی تبدیل شد. شاعرانی چون حافظ، سعدی و عطار از یلدا به عنوان نمادی برای «انتظار ظهور معشوق»، «سیاهی زلف یار» و یا «سختی دوران فراق» استفاده کرده‌اند.

فال حافظ و شاهنامه‌خوانی

در سده‌های اخیر، تفأل به دیوان حافظ به یکی از ارکان جدایی‌ناپذیر یلدا تبدیل شده است. ایرانیان با نیت‌خوانی و گشودن دیوان لسان‌الغیب، به دنبال مژده‌ای از امید و پایان سختی‌ها هستند؛ همان‌گونه که یلدا مژده پایان تاریکی را می‌دهد.

جشنی برای خانواده

یکی از زیباترین ابعاد یلدا، «صله رحم» و تکریم بزرگان است. در این شب، محوریت با پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هاست. تمام اعضای خانواده در خانه بزرگ‌ترها جمع می‌شوند تا پیوندهای عاطفی خود را تجدید کنند. این ویژگی باعث شده است که یلدا در دوران مدرن نیز به عنوان ابزاری برای مقابله با انزوای اجتماعی عمل کند.

یلدا در دنیای معاصر و ثبت جهانی

امروزه یلدا تنها یک جشن ملی نیست. در سال ۲۰۲۲، پرونده «یلدا/چله» به عنوان نوزدهمین میراث ناملموس ایران در یونسکو (به صورت مشترک با افغانستان) به ثبت رسید. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت این آیین در حفظ هویت فرهنگی و صلح جهانی است.

اگرچه امروزه تکنولوژی و فضای مجازی سبک زندگی‌ها را تغییر داده، اما یلدا همچنان فرصتی است برای:

1. گذاشتن گوشی‌های هوشمند به کنار (حداقل برای چند ساعت).

2. گوش سپردن به تجربیات بزرگترها.

3. تمرین صبوری برای رسیدن به روزهای روشن‌تر.

شب یلدا چیزی فراتر از خوردن آجیل و انار است؛ یلدا فلسفه امید است. این جشن به ما می‌آموزد که حتی بلندترین شب سال نیز با طلوع خورشید به پایان می‌رسد و هیچ تاریکی‌ای ابدی نیست. یلدا نماد پیروزی صلح بر جنگ، نور بر ظلمت و دانش بر جهل است. حفظ این آیین، حفظ ریشه‌های انسانی و فرهنگی است که هزاران سال است قلب ایرانیان را در سردترین شب‌های تاریخ گرم نگه داشته است.

«صحبت حکام، ظلمت شب یلداست / نور ز خورشید جوی، بو که برآید» — حافظ