شاهنشاهی اردشیر یکم در ۴۶۵ ق.م. با توطئه‌ها و جنگهای داخلی آغاز شد، و پس از اندک زد و خوردهائی با یونانیان و مصریان، آرامشی برقرار گشت که به اردشیر فرصت داد در دربار خود کامرانه و پر تجمل بسر برد. در اواخر کارش جنگهای پلوینزوس میان یونانیان فرصت و فراغت بیشتری برایش پیش آورد. اردشیر یکم توانست کاخ‌های باشکوه در تخت‌جمشید و شوش برپا کند، و آنچه را که پدرش ناتمام نهاده بود، بپایان برساند.
اتمام تالار صدستون و کاخ مرکزی در تخت‌جمشید کار وی بود و یک کاخ بزرگ دیگر با پلکانی منقوش به سی هیئت هدیه‌آور در گوشه جنوب غربی تخت‌جمشید ساخته بود که تقریباً بکلی از هم پاشیده و تا اندازه‌ای نابود شده است. اردشیر یکم سخت زیر نفوذ مادرش ملکه امیستریس بود، و در ۴۲۳ ق.م.، وقتی که نزدیک ۶۰ سال داشت از جهان رفت؛ کالبد او را به نقش‌رستم آورده، به دخمه‌ای که در ۳۷ متری سمت چپ آرامگاه داریوش بزرگ کنده بودند، گذاردند.
جبهه آرامگاه اردشیر یکم اساساً مثل دخمه داریوش است ولی بسیار گزند دیده و کهنه شده. از تفاوتهای مختصر این دو، یکی آنست که در آرامگاه اردشیر پایه «آتشدان» کوتاهتر است و «فر کیانی» فقط یک حلقه، آنهم صاف و بی‌مهره، بیشتر ندارد. کلاه « آزادگان شش‌گانه» همه مویشان را می‌پوشاند و حالت حلقه ندارد.
درون آرامگاه به تقلید از آرامگاه داریوش کنده شده و سه اطاقک دارد، اما تفاوتهای عمده‌ای آشکار است. بی‌دقتی و عدم مهارت سنگتراشان چنان بوده که دهلیز به صورت مکعب مستطیلی بی‌قواره و کم ارتفاع درآمده است ( بلندی از کف تا سقف ۴۰/۲ متر، عرض از ۹۰/۱ تا ۲۰/۲ متر و طول ۶۵/۱۰ متر)، و به هیچ وجه موازی با جبهه آرامگاه نیست، بلکه گوشه جنوب شرقیش تنها چند سانتیمتر با دیوار جبهه فاصله دارد در حالیکه گوشه شمال غربیش بسیار در کوه پیش‌رفته است. اطاقکها را هم بدون دقت و کمی کج و کوله ساخته‌اند، و در هر کدام فقط یک قبر کنده‌اند. که از اینها، لابد آنکه روبروی در است و وضعیت آراسته‌تری دارد. برای خود اردشیر آماده شده بود، و دو تای دیگر دو تن از نزدیکترین کسانش (شاید شاهبانو داماسپیا و شاهزاده خشایارشای دوم که اندکی پس از اردشیر جان سپرد).
علت انتساب این آرامگاه به ارشیر یکم آنست که ریزه‌کاری و خصائص دوره خشایارشا و داریوش را ندارد، و باید پس از دخمه خشایارشا باشد، اما چون دست چپ دخمه داریوش بزرگ کنده شده، جایش بلافاصله بعد از خشایارشا می‌افتد. تاریخ تراشیدن آرامگاه اردشیر یکم را بین ۴۵۰ و ۴۳۰ تخمین می‌توان زد.
نظرات