آشنایی با آداب و رسوم مردم شیراز در شب یلدا

شیرازی ها هم چون سایر هموطنانمان این شب را گرامی می دارند و برای پذیرایی از مهمانان یلدایی سفره ای زیبا و رنگین پهن می کنند سفره ای که در آن آجیل مشکل گشا، خرما و انجیر، کشمش، چند شاخه گل هندوانه و انار آینه و قاب عکسی که مزین به عکس حضرت علی(ع) می باشد و با غذای خوشمزه ی هویج پلو هم به استقبال شام می روند.

در این سفره آینه، قاب عکس حضرت علی، دولاله و چند شمع روشن، اسفند و انواع تنقلات شامل نخودچی، کشمش، حلوای ارده و آجیل مشکل گشا، رنگینک، ارده شیره، خرما، انجیر، به همراه چند شاخه گل قرار می‌گیرد. غذای ویژه شیرازی‌ها در  شب یلدا هویج پلو به همراه کشمش، مغز گردو و رب است.

شب چله و تقسیم بندی آن در شیراز

اولین شب زمستان را بلندترین شب یعنی یلدا می نامند. خانواده ها تنها برای چند ثانیه با هم بودن گرد هم می آیند تا از کنار هم بودن حتی برای دقایقی اندک لذت ببرند و زمان را غنمیت می شمارند تا قدر یکدیگر را برای چند ثانیه بیشتر بدانند. شب یلدا در نزد شیرازی ها به شب چله معروف است. در این شب که عنوان بلندترین شب را به خود اختصاص داده شیرازی ها برنامه ی خاصی را ترتیب می دهند.

شیرازی ها اینگونه به پیشواز زمستان می روند و از یک دی ماه تا دهم ماه بهمن را چله بزرگ می نامند و از دهم ماه بهمن تا اول ماه اسفند را چله ی کوچک و از اول اسفند تا آخر ماه اسفند را چله ی پیرزن می نامند و همینطور چهار روز آخر چله ی بزرگ و چهار روز اول چله ی کوچک را (چهار چهار) می گویند که بالاترین درجه ی سرما را در این هشت روز تجربه می کنیم.

فال کلوک در شیراز

شیرازی ها نیز همانند سایر اقوام کشورمان دارای آداب و رسوم خاصی هستند.در شب چله بعضی از خانواده فال کلوک میگیرند کلوک کوزه های دهان گشادی است که روغن شیره، رب انار و یا ترشی در آن می ریزند و روی کوزه را با لعابی سبز می پوشانند.

فال کلوک مخصوص بانوان است. مرسوم است که کلوکی به مجلس می آورند و هر کدام از خانم ها علامت یا نشانه ای در کلوک می اندازد و بعد دختر بچه ای جلو آمده و دست در کلوک می کند و یکی از نشانه های داخل کلوک را در آورده و به دیگران نشان می دهد و بعد زنی ترانه محلی می خواند و هر شخصی از ترانه ی مخصوص به خود به نتیجه ای می رسد البته به جای ترانه از اشعار ناب حافظ هم می خوانند:

خوشا امشو که مهمون شمایم

کبوتر وار در بوم شمایم

ترشرویی مکن بر روی مهمون

خدا دوند که فردا شو کجایم

  کلم پلوی شیرازی؛ غذای شب یلدای شیرازی‌ها

شب اول چله بزرگ زمستان را که مقارن با شب اول دیماه است، شب یلدا می‌گویند در این شب که بلندترین شب سال است، اکثر خانواده‌ها در شیراز به شب زنده‌داری می‌پردازند.

بعضی نیز بسیاری از دوستان و بستگان خود را دعوت می‌کنند و سفره‌ای می‌گسترند. این سفره که بی شباهت به سفره هفت سین نوروز نیست، در اتاقی گسترده می‌شود.

همچنین در حاشیه آن در ظرفی زیبا مقداری اسپند می‌گذارند و روی آن را آتش می‌ریزند تا بوی آن در اتاق بپیچد. از میوه ها انار و مرکبات و به ویژه هندوانه باید در سفره باشد. غذای ویژه سفره شب یلدا هویج پلو است.

شیرازی‌ها معتقدند که عموم مردم یا گرم مزاجند یا سرد مزاج و در شب یلدا آنها که گرم مزاجند باید حتماً انواع خنکی ها مانند هندوانه بخورند تا طبعشان برگردد و سرد مزاج شوند و آنها که سرد مزاجند، باید در این شب از انواع گرمی‌ها مانند: خرما، رنگینک، انجیر و ارده شیره بخورند تا مزاج آنها نیز به گرمی برگردد.

در این شب، تا دیرگاهان می نشینند و به شوخی، گفت وگو، خاطره گویی و مشاعره و شب زنده داری می‌پردازند. فال حافظ نیز در میان خانواده ها، بخصوص در این شب رواج فراوان دارد.

یادداشتی از ابوالقاسم فقیری پیرامون شب یلدا در فرهنگ شیراز:

شب یلدا بلندترین شب سال است، ایرانیان از گذشته‌های دور این شب را گرامی داشته و جشن می‌گرفتند.

در فرهنگ عمید در مقابل واژه یلدا چنین می‌خوانیم: (یلدا کلمه‌ای سریانی به معنی میلاد، وقت ولادت، به معنی زمان ولادت حضرت عیسی هم گفته‌اند در فارس شب یلدا را شبی می‌گویند که از آن شب دراز تر نباشد و آن شب آخر پاییز و شب اول زمستان است.

اما در فرهنگ معین جلد چهارم در برابر واژه یلدا این چنین می خوانیم:

یلدا درازترین شب سال، شب اول برج جدی ، شب چله برج زمستان این کلمه در سریانی به معنی میلاد است، چون شب یلدا با میلاد مسیح تطبیق می‌کرد از این رو آن را بدین نام گذاشتند …

توجان لطیفی و جهان جسم کثیف است
تو شمع فروزنده و گیتی شب یلدا

(معزی)

در فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی در جلو واژه یلدا چنین مطلبی را می‌خوانیم:

یلدا (شب) چنانکه اغلب فرهنگ‌ها آورده‌اند ماخوذ از سریانی به معنی میلاد عربی است و چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می‌کرده‌اند از این رو بدین نام خوانده شده است. چون ایرانیان این شب را تولد میترا (مهر) می‌دانستند آن را با تلفظ سریانی‌اش پذیرفتند و در واقع یلدا با بابانوئل اروپایی که در ۲۵ دسامبر تثبیت شده، معادل است.

بنابراین نوئل اروپایی همان شب یلدا یا شب چله ایرانی است.

کرمانی‌ها معتقدند که قارون به شکل هیزم شکنی، شب به درخانه‌ها می‌آید و هیزم به آنها می‌دهد که هیزم ها به شمش طلا تبدیل می‌شود. بنابراین تا صبح بیدار می‌مانند این مراسم یادآور بابانوئل در کریسمس است و می‌رساند که یلدای ایرانی وکریسمس از یک مایه سرچشمه گرفته است.

در ادبیات فارسی، شعر از زلف یار و هم چنین روز هجران را از حیث سیاهی درازی به شب یلدا تشبیه کنند.

روز رویش چو برانداخت نقاب شب زلف
گفتنی از روز قیامت شب یلدا برخواست
نظر به روی تو هر جامه از نوروزی است
شب فراق توهر شب که هست یلدایی

یلدا در شیراز :

شیرازی ها به شب یلدا شب چله می‌گویند و در این شب که طولانی‌ترین شب سال است مراسمی خاص دارند، شیرازی‌ها زمستان را بدین ترتیب قسمت می کنند:

از اول دی تا دهم بهمن را چله بزرگ از دهم بهمن تا اول اسفند را چله کوچک و از اول اسفند تا آخر اسفند را چله پیرزن می‌گویند. همچنین چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله کوچک را (چهار چهار) می‌گویند که اوج سرما را دراین ۸ روز می‌بینیم .

در شیراز در شب چله چه چیزهایی می‌خورند؟

آدمی را در شیراز دارای دو طبع می‌دانند حرارتی و رطوبتی که بدان گرم مزاج و سرد مزاج می‌گویند.

معمولا در شب چله سرد مزاج ها اگر بخواهند طبع‌شان برگردد باید چیزهای گرم بخورند، گرم مزاج ها هم باید برعکس چیزهای سرد بخورند.

در شب چله خوردن ارده شیره، ارده و خرما و رنگینک رواج کاملی دارد این خوراک‌ها همه گرم هستند.

خوردن آجیل شیرین در شب چله:

خوردن آجیل شیرین متداول است آجیل شیرین مخلوطی است از انجیر – قصبک -نخودچی کشمش- توت خشک – مویز – مغز بادام- مغز گردو – قیصی- شکرپنیر – خرک- برنجک و برگه هلو . بساط میوه های فصل هم پهن است.

حکیم سوری می‌گوید:

میوه های شب یلدای تو بس خوشمزه بود
از همه خوشمزه تر هندونه و خربزه بود

خوردن هندوانه در شب یلدا در گستره ایران اسلامی بین خانواده‌ها رواج دارد. در شیراز هم در شب چله شیرازی ها حتما هندوانه رامی خورند.

در شب چله در شیراز چه مراسمی دارند؟

• تفال به دیوان حضرت حافظ
• گرفتن فال کلوک (کوزه)
• گفتن قصه و متلک

فال کلوک در شیراز:

در شب چله بعضی از خانواده‌ها فال کلوک می‌گیرند کلوک کوزه‌های دهن گشادی است که در آن روغن شیره، رب انار و یا ترشی می‌ریزند. روی کوزه بالعابی سبز پوشیده شده است.

این فال ویژه خانم ها است، رسم است که کلوکی به میان مجلس آورده وهر یک از زنان نشانه‌ای درکلوک می‌اندازند، آنگاه دختر بچه‌ای جلوآمده دست درکلوک کرده یکی از اشیاء داخل کلوک را بیرون می‌آورد و به دیگران نشان می‌دهد.

سپس زنی باسواد ترانه‌های محلی را می‌خواند و هرکسی از ترانه مخصوص به خودش نتیجه‌ای می‌گیرد، به جای ترانه‌های محلی بعضی از اشعار حافظ استفاده می‌کنند.

خوشا امشو که مهمون شمایم
کبوتر وار در بوم شمایم
ترشرویی مکن بر روی مهمون
خدا دوند که فرداشو کجایم