اهمیت و جایگاه اشتغال در توانمندسازی معلولین
۱-صادق شیبانی ، ۲-شهین شیبانی ،۳- فاطمه توانا
- دکترای تخصصی کارآفرینی بین‌الملل، دانشکده مدیریت، دانشگاه علوم و تحقیقات, تهران, ایران
- دانشجوی ارشد روان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی, مرودشت, ایران
- دانشجوی ارشد روان‌شناسی بالینی، دانشگاه آزاد اسلامی, شیراز, ایران
چکیده
هدف‌پژوهش توانمندسازی جامعه با استفاده از تبیین جایگاه و اشتغال‌معلولین در جامعه، شناخت عوامل تأثیرگذار در اشتغال معلولان می‌باشد. روش مورد استفاده در این تحقیق تحلیلی- توصیفی بوده و ابزار مورد استفاده نیز کتابخانه‌ای می‌باشد. فرآیند توانمندسازی حرفه‌ای و شغلی معلولین، جلب اعتماد افراد جامعه به توانایی‌های معلولین است و در حقیقت این اعتماد نتیجه کلی این فرآیند است. هرچقدر ما، در جلب اعتماد جامعه و کارفرمایان موفق‌تر باشیم نشان‌دهنده این است که فرآیند توانمندسازی کاراتر است. نکته مهم این است که قدم‌های دیگر ما برای توانمندسازی حرفه‌ای معلولین در جهتی باشد که باعث افزایش این اعتماد عمومی گردد زیرا که به‌دست آوردن این اعتماد عمومی کاری بس بزرگ و دشوار است و حفظ این اعتماد نیز به تلاش آگاهانه و گسترده‌ای نیاز دارد و کوچک‌ترین سهل انگاری‌ها موجب از‌دست‌رفتن این اعتماد خواهد شد. معلولین در انتخاب شغل مناسب و پایدار چالش‌های زیادی را تجربه می‌کنند که منشاء بسیاری از آنان نگرش منفی جامعه به پدیده معلولیت است. اینکه معلولین ناتوان هستند و از آنجایی که پروسه توانمندسازی به‌عنوان شرط لازم بهره‌مندی از شغل پایدار، فرآیندی فردی و اجتماعی است باید خاطر نشان کرد در بعد فردی توانمندسازی راه‌کارهایی نظیر ایجاد اعتماد به‌نفس و خودباوری، آموزش مهارت برقراری ارتباط موثر و مفید، ارزیابی استعدادها و توان‌سنجی، ارتقاء و مهارت‌های تخصصی و حرفه‌آموزی، مشارکت و درگیری در تصمیم‌سازی و مسئولیت‌پذیری تجارب و اطلاعات لازم مهم و مورد تاکید است.
واژه‌های کلیدی: اشتغال ، توانمندسازی ، تصمیم‌سازی ، معلولین
۱-۱- مقدمه و بیان مساله
ناتوانی جسمی دارای ابعاد روان‌شناختی، اجتماعی و اقتصادی است. افرادی که دچار یک یا چند نوع ناتوانی‌اند، یک اقلیت بزرگ در هر جامعه را تشکیل می‌دهند. سازمان جهانی بهداشت (۱۹۸۱)، ۱۰درصد از جمعیت هرجامعه را به‌عنوان افراد دارای معلولیت ذکر می‌کند. کمیسیون اجتماعی، اقتصادی سازمان‌ملل درآسیا و اقیانوسیه در سال ۱۹۹۵ به علت تفاوت در تعریف‌ها و روش‌های جمع‌آوری داده‌ها و پژوهش‌های انجام شده، این میزان را کمتر از ۱۰درصد بیان می‌کند (شریفیان‌ثانی و همکاران، ۱۳۸۵: ۴۲). به منظور سازش فرد با معلولیت و نقش‌های جدید، یک هویت اجتماعی جدید، یک هویت اجتماعی جدید بر مبنای سازماندهی نقش‌های اجتماعی و رفتار فزاینده عزت نفس ضروری است. زیرا محدودیت‌های ناشی از معلولیت در بسیاری از موارد باعث شکست آنها در ایفای نقش‌های قبلی و یا اتخاذ نقش‌های بیمارگونه می‌شود (بنی‌اسد و همکاران، ۱۳۸۹: ۵). همه انسان‌ها توانا و در عین حال محدودند. به این تعبیر هر انسانی در زندگی خود درصدی از معلولیت (محدودیت)، را تجربه می‌کند تفاوت در این است که برخی محدودیت‌ها دیده می‌شوند و برخی به چشم نمی‌آیند. از سوی دیگر محدودیت‌های هر فرد در زمان‌های مختلف امکن ظهور می‌یابد (جبلی،۱۳۹۱: ۱۲).
مطابق ارزیابی برنامه توسعه سازمان ملل، بیست‌درصد از مردم فقیر در جهان به اشکال مختلف دچار معلولیت هستند. این موضوعات، باعث می‌شود که جامعه جهانی، وضعیت و حقوق معلولین را مورد اهتمام جدی قرار دهد و با تصویب و اجرای قوانین مبتنی بر توانبخشی، آموزش، اشتغال، امنیت شغلی، درآمد مناسب و غیره، سعی در کاهش شکاف‌ها و بهبود وضعیت جاری نماید (بهری‌خیاوی و همکاران،۱۳۹۷: ۱۱۱).
به‌طور‌کلی توانمندسازی معلولین در برگیرنده افزایش مشارکت، خودآگاهی، قابلیت اعتماد و گسترش کارآفرینی معلولین توسط خودشان است. بنابراین می‌توان با ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب برای معلولان در رشد اقتصادی و اجتماعی کشور تاّثیر گذاشت. از آنجایی که معلولان قشری از جامعه هستند که از دیر و باز جهت رفع نیازهای روزمره‌شان محتاج اطرافیان بوده‌اند لذا طراحی مرکز تخصصی برای توانمندسازی و کارآفرینی و اشتغال معلولان امری بس ضروری است.
۱-۲- اهداف پژوهش
- توانمندسازی جامعه با استفاده از تبیین جایگاه و اشتغال معلولین در جامعه
- شناخت عوامل تأثیرگذار در اشتغال معلولان.
۱-۳- سوال پژوهش
– تاثیرات و جایگاه اشتغال معلولین در جامعه به چه صورت می‌تواند مثبت و مطلوب باشد؟
۱-۴- فرضیه پژوهش
– به‌نظر می‌رسد اشتغال معلولین در جامعه نقش موثر در توسعه پایدار و توانمندسازی جامعه ایفای نقش نماید.
۱-۵- ضرورت و اهمیت پژوهش
براساس پژوهش‌ها انجام شده در کشور، حدود ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر دچار انواع معلولیت‌ها هستند و این درحالی است که عده بسیار اندکی از این افراد تحت پوشش سازمان‌های مرتبط قرار دارند و تعداد زیادی از افراد معلول در جامعه یا تحت پوشش هیچ سازمان حمایتی قرار ندارند و یا اگر تحت پوشش سازمان خاصی هستند، بسیاری از مشکلات و نیازمندی‌های آنان هم‌چنان به قوت خود باقی مانده است (مهدوی،۱۳۸۳). معلولان در جامعه ما با مشکلات عدیده‌ای از جمله، اشتغال، مسکن، ازدواج، رفت‌و‌آمد در سطح شهر، تهیه وسایل کم توانبخشی، هزینه‌های درمانی و… مواجه هستند و علی‌رغم گذشت بیش از دو‌سال از تصویب قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، این مسائل هم‌چنان حل نشده باقی مانده است. در واقع خواست معلولین در هر جامعه‌ای، چیزی نیست جز این همان مشارکت در جامعه را بیابند و این خود متضمن آن است که اقداماتی که توسط خانواده‌ها، مسئولین و سایر افراد جامعه صورت گیرد، اولاً منابع مادی و علمی و انسانی نه تنها برای پیشگیری از حوادث و معالجه معلولین بلکه برای قادر ساختن آنان به تقبل مسئولیت‌ها و برخورداری از حقوق برابر با سایر اعضای جامعه، بسیج شود. ثانیا لازم است که عموم مردم چنان آموزش داده شوند و در این خصوص فرهنگ سازی شود که معلولین را به‌عنوان اعضایی با حقوق برابر در جامعه بپذیرند (ظهیرینیا،۱۳۹۰: ۱۶۴).
۱-۶- پیشینه پژوهش
– بنی‌اسد و همکاران(۱۳۸۹)، در مقاله‌ای تحت عنوان مددکاری اجتماعی و توانمندسازی معلولین جسمی – حرکتی بیان می‌کنند که معلولیت بحرانی است که هر فردی در مسیر زندگی خود ممکن است با آن روبهرو شود و فرد را در موقعیتی متفاوت با گذشته قرار دهد. معلولیت از هر نوع و به هر شدتی که باشد اغلب از طریق ایجاد اضطراب، نگرانی، کاهش اعتماد به نفس و دشواری‌های روانی دیگر در پیدایش بحران‌های روحی موثر واقع می‌شود. مددکاران اجتماعی در جریان توانمندسازی معلولین جسمی- حرکتی به حمایت این افراد می‌پردازند تا آنان بتوانند نسبت به نیازهای احتمالی که در زندگی با آنها روبهرو می‌شوند، شناخت و درک بهتری داشته باشند. همچنین بر استقلال و فعال بودن مراجعین تاکید زیادی داشته و در نتیجه آنها را افرادی مستقل و فعال نسبت به موضوع و هدف توانمندسازی در نظر می‌گیرند. از انجا که سازگاری اجتماعی و سلامت روان معلولین جسمی- حرکتی امری مهم و موثر در بالا بردن تاثیر خدمات توانبخشی و آموزش و پرورش است، کمک به این افراد در جهت رشد و گسترش مهارت‌های مورد نیاز برای زندگی مطلوب، ایجاد یا افزایش اعتماد به نفس در برخورد با مشکلات و کسب مهارت‌های اجتماعی جهت سازگاری موفق با محیط‌های اجتماعی، ضروری به‌نظر می‌رسد. یکی از راه‌های رسیدن به اهداف ذکر شده، استفاده از رویکرد توانمندسازی به وسیله مددکاران اجتماعی است.
– اشتر(۱۳۹۳)، در مقاله‌ای تحت عنوان وضعیت اشتغال معلولین بیان می‌کند، بررسی‌ها نشان می‌دهد که تبعیض اجتماعی و شغلی، اشتغال در مشاغل سطح پایین و دستمزد کم از مواردی است که در گروه‌های نامبرده به وفور به چشم می‌خورد و در حالی که بیکاری فراوان است، آنها بیش از دیگران آسیب می‌بینند. به‌نظر می‌رسد در میان گروه‌های نامبرده، وضعیت معلولین و انسان‌های ناتوان بیش از سایرین مورد بی‌توجهی واقع شده است. آنها اغلب در بسیاری از زمینه‌ها تحت تبعیض قرار می‌گیرند؛ به طوری که نه تنها حقوق انسانی‌شان نادیده گرفته می‌شود، بلکه منافع اقتصادی که در صورت ارجاع به این افراد عاید خود آنها، خانواده و کشورشان می‌شود نیز به حساب نمی‌آید. از نظر انسانی، تصور معلولی که احساس بی‌کفایتی، وابستگی و عدم اطمینان به آینده می‌کند، فردی که اغلب مطرود جامعه بوده یا برای امرار معاش به گدایی رو می‌آورد بسیار ناراحت‌کننده به‌نظر می‌رسد. در حقیقت مسئله بارز، موقعیت نامساعد افراد معلول در بازار کار است؛ به طوری که میزان بیکاری آنها بسیار بیشتر از افراد عادی است. تأثیر بیکاری در تمامی سنین و تمامی شرایط در افراد معلول مشهود و نمایان است و بسیاری از معلولین به دلیل ارج ننهادن بر مهارت‌هایشان از سوی کارفرمایان با فرصت‌های شغلی کمتری روبهرو می‌شوند. در این مقاله به بررسی بیشتر مسائل و مشکلات استخدامی پیش‌روی معلولین با توجه به تجارب شخصی خود نویسنده می‌پردازیم. امید است بتواند گره گشای برخی از مشکلات پیش رو در این زمینه باشد.
– اسعدی‌خلیلی و همکاران(۱۳۹۳)، در مقاله‌ای تحت عنوان مطالعه تطبیقی توانمندسازی معلولین در ایران و سایر کشورهای جهان بیان می‌کنند، با توجه به اینکه یکی از راه‌های توانمندسازی اقتصادی افراد معلول ایجاد اشتغال می‌باشد دولت‌ها می‌توانند از طریق ایجاد ساز و کارهای مناسب با شرایط فردی و اجتماعی این افراد، گامی موثر در استقلال آنها از سویی و گسترش فرصت‌های برابر اقتصادی، اجتماعی و توزیع عادلانه ثروت در جامعه از سوی دیگر بردارند. این مقاله در ابتدا با نگاهی به دیدگاه حقوقی انسانی که معلولان را با سایر افراد جامعه در برخورداری از امکانات و تسهیلات جامعه و دستیابی به شرایط لازم جهت انجام یک شغل برابر می‌داند به بررسی چالش‌ها و موانع موجود در اشتغال افراد معلول و سپس به اقدامات توانمندسازی معلولین در ایران و سایر کشورهای جهان پرداخته است. روش تحقیق از طریق مطالعه کتب، مقالات و اسناد مربوطه می‌باشد.
– فرجی(۱۳۹۳)، در مقاله‌ای تحت عنوان مطالعه تطبیقی اصل عدم تبعیض بر مبنای معلولیت در حوزه اشتغال بیان می‌کند که اشتغال، لازمه زندگی بشر است؛ زیرا دوام و بقای جامعه و زندگی هر فرد مستلزم کار و فعالیت است. اشتغال علاوه بر تأمین معاش؛ احترام، اعتماد به نفس و سلامت، تقویت روحیه نیز ایجاد می‌کند. مع الوصف، اشتغال در زندگی فرد معلول نقشی بیش از این‌ها ایفا می‌نماید؛ او را قادر می‌سازد که احساس سربلندی و قابلیت نماید و در استقلال و نقش اجتماعی وی نقشی اساسی دارد. در این تحقیق با مطالعه حق اشتغال در کنوانسیون حقوق معلولان و قوانین و مقررات داخلی ایران، سیاست‌های حمایتی ایران در پرتو قوانین موجود به ویژه قانون جامع حمایت از حقوق معلولان مورد تحلیل قرار گرفته و ضمن بررسی موانع اشتغال معلولان، راه‌کارهای مناسب جهت رفع تبعیض در این حوزه ارائه شده است.
۱-۷- روش‌شناسی پژوهش
روش مورد استفاده در این پژوهش تحلیلی- توصیفی بوده و ابزار مورد استفاده نیز کتابخانه‌ای می‌باشد.
۲- مبانی نظری
۲-۱- معلولیت
اصطلاح معلول به فردی اطلاق می‌شود که امکان تهیه و حفظ شغل مناسب برای وی در نتیجه علل و نواقص جسمانی و عقلی به میزان قابل توجهی تقلیل یافته باشد (ظهیرینیا، ۱۳۹۰: ۱۶۵). معلولیت عبارت است از محرومیت و وضعیت نامناسب یک فرد که پیامد نقص و ناتوانی است و مانع از انجام نقشی می‌شود که با توجه به شرایط سنی، جنسی، اجتماعی، فرهنگی و طبیعی برای فرد در نظر گرفته شده است (سطوت و همکاران، ۱۳۹۷: ۵۶).
۲-۲- انواع معلولیت‌ها
۱- علل مادرزادی، مثل: نقص عضو (بینایی، شنوایی و….) ۲- علل عارضی، مثل: تصادفات، حوادث ناشی از کار، بیماری‌های عفونی و مزمن و طولانی که منجر به نقص عضوی از اعضاء می‌شوند (نوری، ۱۳۹۶: ۷۵).
از این رو معلولیت‌ها را می‌توان به چند دسته زیر تقسیم کرد: ۱- حواسی، مثل: بینایی، شنوایی و… ۲ – احشایی، مثل: قلب، عروق، کلیه و… ۳ – حرکتی، مثل: فلج، قطع اعضا و… ۴ – روانی، مثل: مغزی، عضوی و… ۵ – اجتماعی، مثل اعتیاد و… .
معلولیت‌ها دو نوع شدید و متوسط درجه‌بندی شده‌اند. افراد دارای معلولیت شدید توان کار ندارند و اشتغال در مورد آنان بی‌معنا است و نیاز به تأمین اجتماعی دارند. اما افرادی که توان کار و شغل دارند با آموزش و مهارت‌آموزی و توانبخشی شغلی یا توانبخشی حرفه‌ای، آماده برای شغل و کار می‌شوند (نوری، ۱۳۹۶: ۷۶).
۲-۳- اشتغال
اشتغال فعالیتی دائمی است که به تولید کالا و خدمات منجر می‌شود و برای اجرای آن دستمزدی در نظر گرفته می‌شود. به عبارت دیگر اشتغال ترکیبی سه‌گانه دارد: ۱- بالنسبه دائمی و همیشگی است. ۲- به تولید کالا و خدمت می‌انجامد. ۳- دستمزدی برای آن منظور است (مثنوی، ۱۳۷۹: ۹).
۲-۴- اقدامات توانمندسازی معلولین در ایران
– آموزش و ایجاد مهارت‌های شغلی به معلولین.
– ایجاد زمینه‌های تامین استقلال و خود‌کفایی معلولین محروم از فرصت‌های برابر اجتماعی و آسیب‌دیدگان اجتماعی.
– تامین حداقل زندگی برای افراد معلول که درآمد کافی ندارند.
– فراهم‌سازی بیمه اجتماعی و درمانی معلولین تحت پوشش.
– تشکیل گروه‌های خودیار افراد معلول و خانواده آن.
– ارائه خدمات پیش حرفه‌ای و حرفه‌ای در کارگاه‌های حمایتی تولیدی جهت افراد معلول.
– فعالیت‌های هنری، مذهبی، ورزشی و اوقات فراغت برای معلولان.
– کمک هزینه حمایت‌های رفاهی معلولان (تامین هزینه تحصیلی، درمانی، ایاب و ذهاب).
– پیگیری اجرای قوانین مرتبط با حقوق معلولان.
– پرداخت حق بیمه سهم کارفرما جهت افراد معلول ( اسعدی‌خلیلی، زیرک‌آبدارلو، ۱۳۹۳: ۷۷).
۲-۵- توانبخشی
توانبخشی نقش مهم و کلیدی در برگرداندن شخص به زندگی فردی و اجتماعی دارد. به‌نظر می‌رسد در کشور ما ارایه خدمات نیاز به حمایت بیشتر دولت دارد زیرا بخشی از این مراکز زیر نظر بهداشت و درمان می‌باشد و بخشی نیز تحت پوشش سازمان بهزیستی اداره می‌شود که سازمان بهزیستی هم نقش حمایتی به‌صورت پرداخت یارانه دارد و هم نقش نظارتی از نظر کمی و کیفی ارایه خدمات، بنابراین اختصاص یارانه به این مراکز به لحاظ مالی می‌تواند نقش موثری در پیشبرد اهداف آنها داشته باشد. با توجه به ارزیابی‌هایی که ما در چند مرکز توانبخشی از مددجویان به عمل آوردیم، این مراکز تا اندازه‌ای می‌تواند نیاز مددجویان را برآورده سازد و خدماتی چون فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتار درمانی و … به مددجویان ارایه دهد (پناهی، ۱۳۸۶: ۲۴-۲۵).
۲-۶- توانبخشی حرفه‌ای
توانبخشی حرفه‌ای یکی از چهار رکن اصلی در توانبخشی است و در اصل نقطۀ نهایی در این مجموعه فعالیت محسوب می‌گردد. بنا به قول یک متخصص، موفقیت در عرضۀ توانبخشی در هر جامعه را می‌توان براساس موفقیت در توانبخشی حرفه‌ای آن ارزیابی نمود. زیرا آنچه موجب حضور فعال هرکس از جمله هر فرد مبتلا به نقص (معلول) در جامعه می‌شود؛ داشتن یک شغل مناسب و متناسب است. به خاطر داشته باشیم که هرکس در برخورد اول با شغلی که دارد معرفی می‌شود. این حق قانونی هر فرد معلول است که پس از مجموعه اقدامات توان‌پزشکی، آموزش‌های لازم جهت انطباق با وضعیت خود و جامعۀ خود و همگام با اقدامات توانبخشی اجتماعی؛ شغلی مناسب و در خور توان خود را ابتدا آموخته و سپس به آن مشغول شود. حرفه‌ای که برای افراد مبتلا به معلولیت در نظر گرفته می‌شود باید از یک سو متناسب با توانمندی‌ها و حتی المقدور علایق و انگیزه‌های شخصی وی، و از سوی دیگر مبتنی بر رواج آن در بازار کار بوده و دارای مشروعیت باشد و ضمناً حتی الامکان منزلت شخصی و اجتماعی فرد معلول را نیز تأمین نموده، علاوه بر همۀ این‌ها تا حد ممکن برای او درآمد زا باشد (للحج، ۱۳۹۴: ۶).
شکل۱: مراحل توانبخشی حرفه ای از حرفه‌آموزی تا اشتغال، ماخذ: للحج، ۱۳۹۴: ۶
هدف اصلی توانبخشی شغلی عبارت است از افزایش کارآیی و بازگرداندن هر چه بیشتر توانایی‌ها و به حداقل رساندن محدودیت‌ها و معلولیت‌ها و رساندن معلول به استقلال فردی، اجتماعی، اقتصادی در زندگی روزمره به بیان دیگر هدف توانبخشی شغلی معلولین عبارتند‌از: ایجاد برنامه‌های مؤثر و کارآمد برای اینکه نیازهای شغلی معلولین را با توجه به خصوصیات آنان برآورده سازد – برگزاری دوره‌های آموزشی شغلی به منظور ایجاد افزایش مهارت‌های شغلی معلولین – ایجاد نگرش و عادت مطلوب نسبت به اشتغال در معلولین ارائه اطلاعات مناسب شغلی به معلولین از طریق مراکز راهنمایی و مشاوره و همچنین برگزاری جلسات مشاوره برای معلولین که مشکلات شغلی در حین اشتغال دارند و تلاش در جهت رفع مشکلات آنان – تلاش برای گسترش فرصت‌ها و امکانات اشتغال برای معلولین – کمک به معلولین برای کسب سلامت روانی و اعتماد به نفس – آگاهاندن مردم از این واقعیت که معلولین هم می‌توانند به‌طور موفقیت‌آمیز به اشتغال بپردازند.
تخصیص انجام برخی مشاغل مشخص به معلولین – ترغیب و تشویق کارفرمایان به استخدام معلولین – فراهم آوردن تسهیلات و امکانات رفاهی برای کارگران معلول حمایت دولت از اشتغال معلولین و به کارگیری آنان در مشاغلی که امکان اشتغال برای آنان وجود دارد – متناسب سازی مشاغل و محیط کار و ابزار و ماشین آلات با ویژگی‌های معلولین – ایجاد بازار فروش برای کالا‌ها و محصولات معلولین – تامین سرمایه کافی برای اشتغال معلولین از طرف دولت و افراد نیکوکار – برگزاری نمایشگاه‌هایی از محصولات و کالاهای تولیدی معلولین – مصاحبه با معلولین شاغل موفق و معرفی آنان به مردم از طریق رسانه‌های جمعی با عنایت به اینکه سازمان صدا و سیما طبق ماده ۱۲ قانون جامع حمایت از حقوق معلولان موظف است حداقل ۲ساعت از برنامه‌های خود را در هر هفته در زمان مناسب به برنامه‌های سازمان بهزیستی و آشنایی مردم با توانمندی‌های معلولین اختصاص دهد (شفیع‌آبادی، ۱۳۹۱).
۳- یافته‌ها
۳-۱- فرآیند توانمندسازی حرفه‌ای و تخصصی
فرایند توانمندسازی حرفه‌ای معلولین شامل چهار مرحله است که عبارتند‌از: مرحله اول: بررسی زمینه‌های شغلی ایجاد بسترهای مناسب برای اشتغال معلولین. مرحله دوم: بررسی عوامل موثر در مشاوره حرفه‌ای و شغل معلولین. مرحله سوم: توانبخشی حرفه‌ای و تخصصی معلولین. مرحله چهارم: حمایت و پشتیبانی از معلولین.
لازم به ذکر است که هر یک از مراحل فوق نیز به بخش‌های مختلف تقسیم می‌شود که در اینجا ما به بررسی این مراحل و بخش‌های آن می‌پردازیم.
۳-۱-۱- زمینه‌های ایجاد بسترهای مناسب برای اشتغال معلولین
زمینه‌سازی جهت اشتغال معلولین به‌عنوان یک فرایند تدریجی و مستمر علاوه بر جنبه‌های فنی و تخصصی آن، نیاز به ایجاد بسترهای مناسب دارد. یکی از این بسترها، فرهنگ جامعه است. اگر رفتار و فرهنگ جامعه جنبه منفی داشته باشد نتیجه مثبت زمینه‌سازی جهت اشتغال معلولین، فوق‌العاده پایین خواهد بود. عدم درک معلولین در جامعه و ناتوانی مردم در برقراری رابطه با آنان مانع اجتماعی مهمی برای اشتغال معلولان به‌شمار می‌رود، که از مهم‌ترین علل آن می‌توان به عدم وجود اطلاعات صحیح و کافی در مورد توانایی‌های معلولین در جامعه اشاره کرد.
– با وارد شدن تکنولوژی‌های جدید در عرصه صنعت و خدمات به تدریج و با سرعت فزاینده‌ای، اتوماسیون اداری و صنعتی در حال افزایش است و در نتیجه از تاثیر مستقیم نیروی انسانی ماهر و توانا در امر تولید و خدمات کاسته شده است و زمینه برای ورود نیروی انسانی آسیب دیده و معلول در عرصه اقتصاد، هموارتر شده است، می‌توان با استفاده از تکنولوژی‌های جدید و با تبدیل علائم تصویری به علائم صوتی زمینه حضور معلولین را در هر مکانی از صنعت و خدمات فراهم نمود.
– با تصویب قوانین لازم و کافی، راه را برای اشتغال معلولین می‌توان هموارتر ساخت، زیرا با اجرای این قوانین سازمان‌ها و ادارات موجود در جامعه مجبور به تجدیدنظر در اصول و معیارهای استخدامی خود شده، و همچنین وادار به تعریف شغل‌های مناسب و طراحی شغلی، برای معلولین خواهند شد.
۳-۱-۲- عوامل مؤثر در مشاوره حرفه‌ای و شغلی معلولین
الف) شناسایی معلولان و توانایی‌های آنان: تمامی معلولان جامعه باید شناسایی شوند و از آنان ثبت‌نام به عمل آید و علاوه بر آن باید توانایی‌ها و استعدادهای آنان مورد سنجش و مطالعه قرار گیرد، زیرا در مسیر برنامه‌ریزی باید توانمندسازی شغلی و حرفه‌ای معلولین، اطلاعات دقیق و آماری، امری ضروری و حیاتی است.
ب) شناسایی فرصت‌های موجود در جامعه برای اشتغال معلولین و بهبود آنها: در راستای شناسایی فرصت‌های اشتغال موجود در جامعه، با تشکیل گروه‌های تخصصی که از سویی معلومات لازم در زمینه وظایف شغلی و روابط آنها و از سویی دیگر به آگاهی‌های لازم و کافی در زمینه توانمندی‌ها و نیازهای معلولین برخوردار هستند، می‌توان اقدام به شناسایی فرصت‌های شغلی مناسب معلولین در جامعه پرداخت، و نیز در جهت بهبود وظایف و روابط شغلی برای رفاه حال معلولین اقدام نمود.
ج) ایجاد فرصت‌های شغلی جدید برای معلولین: باتوجه به ورود تکنولوژی‌های جدید و پیشرفت روزافزون علوم مختلف می‌توان فرصت‌های شغلی جدیدی را برای معلولین معرفی کرد و همچنین با توجه به اصول مهندسی فاکتورهای انسانی (ارگونومی) نسبت به ایجاد شغل‌های مناسب برای معلولین اقدام نمود.
۳-۱-۳- توانبخشی حرفه‌ای و شغلی معلولین
با بررسی عواملی مؤثر در توانبخشی حرفه‌ای و شغلی معلولین و همچنین تلفیق آنها، می‌توان نسبت به راهنمایی شغلی معلولین با توجه به علایق آنان اقدام نمود .
الف) آموزش حرفه‌ای و تخصصی: پس از مشاوره و راهنمایی، نوع آموزش حرفه‌ای و تخصصی معلولین مشخص می‌شود. مکان و زمان دوره آموزشی باید کاملاً مشخص باشد و متولی خاصی داشته باشد. همچنین امکانات و تجهیزات آموزشی برای آموزش مهارت‌های نخصصی فراهم شود.
ب) ارزشیابی حرفه‌ای و تخصصی: در ارزشیابی حرفه‌ای معلولین باید کمال دقت و واقع‌بینی را مدنظر قرار داد، آموزش تخصصی معلولین باید به گونه‌ای باشد تا او قادر باشد در محیط‌ها و شرایط برابر با سایر افراد جامعه در آن زمینه تخصصی رقابت کند. بنابراین بهتر است که به جای پنج معلول متخصص ضعیف، یک معلول متخصص قوی تحویل جامعه داد، تا از این طریق کارفرمایان و افراد جامعه به توانایی‌های معلولین اعتماد کنند. در ارزشیابی حرفه‌ای و تخصصی معلولین اگر یک معلول رد شود باید به مرحله مشاوره حرفه‌ای و شغلی برگردد زیرا ممکن است در مرحله راهنمایی و مشاوره شغلی اشتباه شده باشد و یا در آموزش او مشکلی پیش آمده باشد.
ج) تعیین شغل مناسب در بازار کار: در مرحله‌چهارم پس از آنکه یک معلول در ارزشیابی حرفه‌ای و تخصصی نمره قبولی گرفت، باید شغل مناسبی در بازار کار متناسب با توانایی و تخصص معلول برای او در نظر گرفت. در این مرحله باید سعی شود تا شرایط معلول را با مقتضیات شغلی و بالعکس، تا حد امکان هماهنگ نمود تا محیط شغلی پویائی را برای معلول فراهم نمود.
۳-۱-۴- حمایت شغلی و به هنگام کردن توانایی‌های حرفه‌ای معلولین
امروزه با توجه به پیشرفت‌های سریع علمی و تکنولوژی در زمینه‌های مختلف تخصصی، اگر فرد معلول بخواهد در شغل خود توانمند باشد باید همواره سخنی برای گفتن در این دنیای پرشتاب علمی و صنعتی داشته باشد. لذا حمایت شغلی و به هنگام کردن توانایی‌های حرفه‌ای معلولین، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.
۳-۲- اعتماد افراد جامعه و کارفرمایان به توانایی‌های معلولین
درحقیقت هدف از فرایند توانمندسازی حرفه‌ای و شغلی معلولین، جلب اعتماد افراد جامعه به توانایی‌های معلولین است و در حقیقت این اعتماد نتیجه کلی این فرآیند است. هرچقدر ما، در جلب اعتماد جامعه و کارفرمایان موفق‌تر باشیم نشان‌دهنده این است که فرایند توانمندسازی کاراتر است. نکته مهم این است که قدم‌های دیگر ما برای توانمندسازی حرفه‌ای معلولین در جهتی باشد که باعث افزایش این اعتماد عمومی گردد زیرا که به‌دست‌آوردن این اعتماد عمومی کاری بس بزرگ و دشوار است و حفظ این اعتماد نیز به تلاش آگاهانه و گسترده‌ای نیاز دارد و کوچک‌ترین سهل انگاری‌ها موجب از دست رفتن این اعتماد خواهد شد.
۳-۳- مشارکت شغلی
افرادی که معلولیت دارند ممکن است با موانع زیادی برای مشارکت شغلی مواجه شوند. سه مانع اصلی برای استخدام افراد دارای معلولیت عبارتند از:
- کمبود مهارت‌ها و آمادگی نیروی کار، از جمله مهارت‌های فنی یا انضباطی، زبان، سواد آموزی و مهارت‌های شغلی و مهارت‌های استخدامی؛
- فقدان تعامل کارفرما با ارائه دهندگان خدمات استخدامی؛
- ادراک و تصورات نادرست کارفرما درباره بکارگیری افراد معلول.
این موانع نشان می‌دهند که یک رویکرد برای بهبود نتایج اشتغال برای افراد دارای معلولیت، نه تنها باید بر ایجاد شغل برای جویندگان کار متمرکز باشد، بلکه باید بر برآورده کردن نیازهای کارفرما، بهبود و ایجاد فرصت‌های بازار کار، و بهبود تعامل کارفرما با بخش معلولین نیز تمرکز کند.
۳-۴- مزایای استخدام افراد معلول
اگر موانع استخدام را بتوان برطرف کرد، مزایای متعددی برای به‌کارگیری افراد دارای معلولیت، نه تنها برای فرد، بلکه برای کسب‌وکار نیز وجود دارد. بسیاری از سازمان‌ها هم اکنون در حال تشخیص موارد تجاری قوی برای حمایت از تنوع در محل کار هستند. مزایای استخدام افراد معلول عبارتند از:
- ایجاد یک مزیت رقابتی – تحقیق‌ها نشان می‌دهد که تمرکز بر تنوع راهی موثر برای نوآوری بیشتر است؛
- تامین نیروی کار آینده – بازار کار آینده احتمالا رقابتی‌تر بوده و فعالیت‌های متنوع اشتغال می‌تواند به غلبه بر فقدان مهارت‌ها و نیروی کار کمک کند؛
- کارفرمای نمونه بودن- تنوع بخشیدن به پایگاه استخدامی می‌تواند به کسب و کارها کمک کند چرا که به عنوان کارفرمایان نمونه دیده شوند؛
- ایجاد وفاداری کارمندان – کارمندان به احتمال زیاد به فرصت‌هایی با خدمت مشتاقانه و وفادارانه پاسخ می‌دهند؛
- کسب‌وکارهایی که نیروی کار متنوعی را استخدام می‌کنند می‌توانند یک مزیت رقابتی به دست آورند، چون پروفایل کارمندان آنها می‌تواند تنوع مشتریان یا پایگاه مشتری آنها را بهتر بازتاب دهد.
۴- نتیجه‌گیری
معلولین در انتخاب شغل مناسب و پایدار چالش‌های زیادی را تجربه می کنند که منشاء بسیاری از آنان نگرش منفی جامعه به پدیده معلولیت است. اینکه معلولین ناتوان هستند و از آنجایی که پروسه توانمندسازی به‌عنوان شرط لازم بهره‌مندی از شغل پایدار، فرایندی فردی و اجتماعی است باید خاطر نشان کرد در بعد فردی توانمندسازی راه‌کارهایی نظیر ایجاد اعتماد به نفس و خودباوری، آموزش مهارت برقراری ارتباط موثر و مفید، ارزیابی استعدادها و توان‌سنجی، ارتقاء و مهارت‌های تخصصی و حرفه‌آموزی، مشارکت و درگیری در تصمیم‌سازی و مسئولیت‌پذیری تجارب و اطلاعات لازم مهم و مورد تاکید است.
در بعد دیگر فرایند توانمندسازی که بعد اجتماعی است ضمن اولویت حضور معلول در خانواده و جامعه به‌عنوان یک شهروند عادی به جای حضور در مراکز شبانه روزی توانبخشی، مناسب‌سازی محیط کار و حمایت مالی هدفمند از کارآفرینان و شرکت تعاونی‌ها و تغییر نگرش جامعه و مسئولین ضروری است.
عمده مشکلات معلولان ضعف جسمی یا کم توانی مالی نیست بلکه نوع نگاه مسئولان و برخی از شهروندان است که آنان را نیروهای کم توان و ضعیف تصور می‌کنند و این عدم فرهنگ‌سازی مناسب مشکلات آنان را تقویت نموده و آنان را از داشتن جامعه حامی محروم نموده است.
در توانمندسازی اجتماعی با استفاده از ظرفیت‌های موجود، کشف منابع و حمایت‌های هدفمند و ساختارمند، فرد معلول فرصت خودباوری و بهره‌مندی از مشارکت اجتماعی و اقدام در عرصه‌های گوناگون را به‌دست می‌آورد.
توانمندسازی ضمن اینکه یک ظرفیت درونی است از طریق محیط بیرونی و اجتماعی نیز تسهیل می‌گردد. هر چقدر محیط اجتماعی و پتانسیل‌های جامعه برای اختصاص فرصت‌های شغلی به معلولین پویاتر و پذیراتر باشد شرایط حضور ده درصد از افراد جامعه ما که بزرگترین اقلیت شهروندی ما را شامل می‌شود فراهم می‌گردد.
ولی آنچه در شرایط فعلی در عرصه اشتغال و خود کفایی معلولین شاهد هستیم عدم تحقق قانون سه درصد استخدام معلولین در دستگاه‌های دولتی و نبود بسترهای حمایتی کافی برای ترغیب کارفرمایان بخش غیردولتی جهت جذب و به‌کارگیری معلولین است.
با همه این اوصاف معلولین خود اشتغالی را برگزیده اند، با انگیزه های غیر مادی که سبب می‌شود انعطاف لازم را در محل کار، شرایط و نوع کار، مناسب‌سازی محیط فیزیکی اعمال نمایند.
خود اشتغالی و خود اتکایی جزء معدود راه‌کارهایی است که فرد معلول می‌تواند موافق با استعدادهای خود استقلال مالی داشته باشد هر چند چالش‌های خود اشتغالی معلولان خود مبحثی جداگانه است و حق استخدام شدن و اشتغال به حرفه‌های سودمند و مولد و عضویت در واحدهای حرفه‌ای را از معلولین سلب نمی‌کند.
در خاتمه پیشنهادهایی که در حوزه اشتغال معلولین می‌توان به آن اشاره کرد شامل:
– نبود برنامه‌ای منسجم برای خود اشتغالی معلولین متناسب با مهارت‌ها و شرایط اقتصادی جامعه.
– آماده نبودن بسترهای مناسب برای توسعه کارآفرینی و اشتغال معلولین و عدم حمایت‌ها و اقدامات لازم برای خود‌کفایی و توانمندسازی آنان.
– در دسترس نبودن آموزش‌های حرفه‌آموزی متناسب با نیاز بازار کار و مشاغل زنده و فعال.
– فقدان تسهیلات لازم برای عرضه محصولات و بازاریابی.
– عدم هماهنگی و تناسب مشاغل پیشنهادی با شرایط جسمانی معلولان.
– عدم بهره‌مندی معلولان از حقوق و مزایای کافی و بیمه.
– عدم اجرایی شدن سهمیه استخدام ۳درصد قانون حمایت از معلولین.
– نداشتن ضامن جهت تسهیلات خود اشتغالی با توجه به دارا بودن مهارت فنی و حرفه‌ای.
منابع
۱- اسعدی خلیلی، نرجس خاتون.، زیرک آبدارلو، علی، (۱۳۹۳). “مطالعه تطبیقی توانمندسازی معلولین در ایران و سایر کشورهای جهان”، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، مرکز آمار و اطلاعات راهبردی، فصلنامه گزیده‌های آماری، چاپ اول، شماره بیستم، پاییز۹۳، صص ۷۴-۸۱.
۲- اشتر، مریم، (۱۳۹۳). وضعیت اشتغال معلولین، مجموعه مقالات پنجمین کنفرانس اینترنتی توانبخشی در آسیب نخاعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، تیرماه ۱۳۹۳.
۳- بنی‌اسد، اسما،. یزدانی، مرضیه، (۱۳۸۹). مددکاری اجتماعی و توامندسازی معلولین جسمی – حرکتی، همایش علمی کاربردی مددکاری اجتماعی ایران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر، بهمن۸۹.
۴- بهری‌خیاوی، بهمن؛ عابدینی، عبدالله، (۱۳۹۷). “اشتغال معلولین از منظر حقوق بین‌الملل”، فصلنامه تحقیقات حقوقی معاهده، سال دوم، شماره۳، پاییز ۱۳۹۷، صص ۱۰۹-۱۴۲.
۵- پناهی، منصوره، (۱۳۹۶). کتاب “راهی به سوی اشتغال سریع”، چاپ اول، تهران. نشر سازمان بهزیستی کشور.
۶- جبلی، خدیجه، (۱۳۹۱). کتاب “جامعه‌شناسی معلولیت”، چاپ اول، تهران ، ناشر علمی.
۷- سطوت، افسانه و همکاران، (۱۳۹۷). “شناسائی چالش‌های ازدواج معلولین جسمی- حرکتی شهر‌تهران: یک مطالعه پدیدارشناسی”، نشریه پژوهش توانبخشی در پرستاری، دوره پنجم، شماره ۲، زمستان۹۷، صص ۵۶-۶۲.
۸- شریفیان‌ثانی، مریم.، سجادی، حمیرا، (۱۳۸۵). “دختران و زنان دچار معلولیت جسمی – حرکتی: نیازها و مشکلات”، فصلنامه توانبخشی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی،دوره هفتم، شماره دوم، تابستان ۱۳۸۵، صص ۴۱-۴۸.
۹- شفیع‌آبادی، عبدالله، (۱۳۹۱). کتاب “توانبخشی شغلی و حرفه‌ای معلولین”، انتشارات جنگل، ۱۳۹۳.
۱۰- ظهیرینیا، مصطفی، (۱۳۹۰). “بررسی پیامدهای فردی و اجتماعی معلولیت”، پژوهش‌نامه فرهنگی هرمزگان، دوره ۱، شماره ۱ و ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۰، صص ۱۶۲-۱۸۰.
۱۱- فرجی، محمدعلی.(۱۳۹۳). “مطالعه تطبیقی اصل عدم تبعیض بر مبنای معلولیت در حوزه اشتغال”، فصلنامه حقوق پزشکی سال هشتم، شماره بیست ونهم، تابستان ۹۳، صص ۱۶۷- ۱۹۵.
۱۲- للحج، رفیعه (۱۳۹۴)، «نقش توانبخشی و کارآفرینی مبتنی بر جامعه در اشتغال معلولان»، کنفرانس بین‌المللی انسان، معماری، عمران و شهر، تبریز، مرکز مطالعات راهبردی معماری و شهرسازی.
۱۳- مثنوی، عطاالله، (۱۳۷۹). “خلاصه طرح پژوهشی بررسی زمینه اشتغال معلولین”، منبع کار و جامعه، شماره ۳۷، اسفند و بهمن ۱۳۷۹، صص ۵-۱۲.
۱۴- مهدوی، بیتا، (۱۳۸۳). معلول شهروند درجه دو نیست؛ تعلل در اجرای قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، روزنامه قدس ۱۱ / ۱۱ / ۱۳۸۳.
۱۵- نوری، محمد، (۱۳۹۶). کتاب “آسیب‌شناسی اشتغال معلولان ایران”، دفتر فرهنگ معلولین، چاپ اول، قم، انتشارات توانمندان، زمستان۹۶.
۱۶- درباره توانمندسازی معلولین – فردوس. (۱۳۹۱). توسط توانبخشی اداره کل بهزیستی خراسان جنوبی، هشتم خرداد، http://tavanbakhshi-kj.blogfa.com/post/229
The Importance and Place of Empowerment of the Disability Employment
Sadegh sheibani[۱] , shahin sheibani[۲] , fatemeh tavana[۳]
[۱]. Industrial Management Department, Management college, University of Science and Research, Tehran, Iran
- Humanities Department, Islamic azad university, Marvdasht, Iran
- Humanities Department, Islamic azad university, shiraz, Iran
fatemeh.tavana90@yahoo.com
Abstract
The purpose of this research is to empower the community by explaining the employment status of the disabled in society as well as identifying the factors affecting the employment of the disabled people. The method used in this research is analytical-descriptive, and the tool used is the library.To the extent that we are successful in building trust in society and employers, we see that empowerment is more efficient. The important thing is that our other steps in the professional empowerment of people with disabilities should be in a direction that increases this public confidence, since gaining this public trust is a very big and difficult task. Retaining this trust also requires a conscious and widespread effort, and the slightest negligence will lead to the loss of this trust. Disabled people experience many challenges in choosing a suitable and sustainable job, which is the source of many of these challenges is the negative attitude of society towards the phenomenon of disability. Given that people with disabilities are incapacitated, as well as empowerment, as a necessary condition for enjoying a sustainable career, is a personal and social process; it should be noted that in the individual’s dimension empowerment, such as self-confidence and self-reliance, skill education for effective and useful communication, assessment of talent and compensation, enhancement of professional skills, participation and involvement in decision making, and accountability of relevant experiences and information are emphasized.
Keywords: Employment , Empowerment , Decision making , People with disability
نظرات