ببینید ایرانی‌ها ۳۰۰۰ سال پیش چه کردند !

تصور کنید ۳۰۰۰ سال پیش است و شما در ایران باستان هستید (ایران کنونی) با خورشید تابان و گرم و زمین خشک است و آب بسیار کم که به سختی به دست می آید!

اما مهندسان ایران باستان به جای اینکه اجازه دهند این کار مانع آنها شود، یکی از خلاقانه ترین روش های دستیابی به آب در تاریخ را انجام دادند: قنات یا به پارسی کاریز

سیستم کهریز نه تنها هوشمندانه بود، بلکه کار یک نابغه بود… فقط با استفاده از چیزی جز نیروی جاذبه، آنها موفق شدند آب را از چشمه های کوهستانی به مزارع تشنه و روستاهای پایین هدایت کنند. و آن ردیف های مرموز سوراخ های روی زمین؟

آن‌ها شفت‌های هوا هستند و به کارگرانی که این تونل‌ها را با دست حفر کرده‌اند، فرصتی برای نفس کشیدن می‌دهند، در حالی که راه خود را از میان کیلومترها زمین سوراخ می‌کنند.

قنات یا کاریز راه‌آب یا کانالی است که در زیرِ زمین حفر می‌شود، تا آب در آن برای رسیدن به سطح زمین جریان یابد. این جوی یا کانال در عمق زمین برای رساندن آب از سفرۀ زیرزمینی در محل مادرچاه به سطح زمین است. در فاصلۀ مادرچاه و محل خروج قنات، که به آن مظهر قنات می‌گویند، رشته‌چاه‌هایی برای تخلیۀ خاک حاصل از حفر جوی زیرزمینی و لایروبی آن می‌کنند. قنات‌ها به‌منظور هدایت آب و مدیریّت آن برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می‌شوند.

این کانالِ قنات ممکن است تا رسیدن به سطح زمین چندین کیلومتر طول داشته باشد و به محل خروجیِ آب مظهر قنات، دهانهٔ کاریز یا سر قنات یا دهن فره می‌گویند. قنات اولین بار به دست ایرانیان احداث شد.

کاریز واژه‌ای فارسی است و در اصل کهریز بوده است. واژهٔ قنات کلمهٔ پارسی معرب شده است. در خاور ایران، افغانستان و آسیای میانه واژهٔ کاریز بیشتر کاربرد دارد و در باختر ایران، واژهٔ قنات. قنات خود عربی شدهٔ کنات فارسی است که از ریشهٔ فعل کندن یا کانال گرفته شده است. جمع قنات را «قَنَوات» گویند.

ساعت آبیِ باستانی؛ از کاریزِ زیبَد

کالیستنس مورخ یونانی که در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را به‌طور منظم یادداشت می‌کرد در یادداشتی که بعداً با محاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشته است: در اینجا (ایران)، در دهکده‌ها که آب را بر حسب نوبت به کشاورزان برای زراعت می‌دهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب می‌شود تا بر زمان نوبت (و تقسیم زمانی سهام) نظارت داشته باشد. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی می‌نشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در آن تعبیه شده است در ظرفی بزرگ‌تر و پر از آب قرار می‌دهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبهٔ قبلی ابعاد سوراخ آن صورت می‌گیرد، آب را قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز می‌کند و این کار دائمی است و این وسیله (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب مانع می‌شود.

قنات از عمده‌ترین منابع تأمین آب به‌شمار می‌رفته و همین کاریزها بودند که ظرفیت آبدهی به مزارع بیش از ۶۰ هزار روستای ایران را داشتند. . با ورود فناوری جدید، چاه‌های عمیق جانشین قنات گردید و استفاده از موتور پمپ به تدریج رایج شد و تمامی مناطق ایران را دربر گرفت. احداث چاه‌های عمیق بدون برنامه‌ریزی خود باعث خشک شدن ۹۰ درصد از قنوات گردید به گونه‌ای که احیای آن‌ها امکان‌پذیر نیست زیرا حفر چاه‌های عمیق سطح آب را به میزان زیاد پایین برده است.

کهن‌ترین قنات‌ها در ایران باستان

از میان نمونه سفال‌ها و یافته‌های سال یابی شده، قدیم‌ترین نمونه به تاریخ ۲۲۶۵ و متاخرترین آن‌ها به تاریخ ۷۵۵ سال قبل تعیین قدمت شده‌اند. از این رو می‌توان ادعا کرد که رشته قنات قصبه گناباد بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی حداقل ۲۵۰۰ سال قدمت دارد.

از طرفی با توجه به شرایط اقلیمی منطقه و دانسته‌ها، تنها منبع تأمین آب مورد نیاز زیست گاه‌های باستانی واقع در دشت شمالی گناباد نیز، استحصال آب‌های زیرزمینی از طریق فناوری قنات بوده است،

بنابراین ما شاهد کهن‌ترین تمدن کاریزی در سطح جهان هستیم. در این میان شهرستان نیشابور نیز دارای قنات‌هایی با قدمت زیادی بوده که متأسفانه به علت حفر چاه‌های عمیق تعداد زیادی از این قنات‌ها خشک شده و قابلیت استفاده ندارند. یکی از قنات‌های فعال شهرستان که در شهرستان میان‌جلگه در روستای شاه‌بخش (نزدیک به کدکن) قرار دارد به دلیل عمق زیاد و آب فراوان هنوز مورد استفاده کشاورزان قراردارد؛ و سرچشمه این قنات از کوهای گلبو (سفلی) می‌باشد.