بعضی گفته‌اند به علت وجود معادن آهن و صنعت اسلحه سازی در قبل از میلاد واژه نی ریز به معنای نیزه ریزنده‌است. روایت دیگر به معنی نی ریزنده به علت وجود نی زارها در اطراف دریاچهٔ بختگان می‌باشد.
به گزارش اول فارس ، نی‌ریز یکی از شهرهای استان فارس در ایران است. این شهر، مرکز شهرستان نی‌ریز است. نی‌ریز در جنوب دریاچه بختگان و شهرستان بختگان و در مغرب سیرجان و شهربابک در استان کرمان و در مشرق استهبان و جنوب غربی شهرستان خاتم در استان یزد و در شمال داراب و حاجی‌آباد استان هرمزگان واقع است.نی ریز از مهم ترین شهرهای جنوب ایران می باشد.
نی ریز نقطه تلاقی استان های فارس، کرمان، یزد، هرمزگان و اصفهان می باشد. مهم‌ترین‌روستای‌استان‌فارس ریزاب هم‌در‌بخش‌نی‌ریز است.
تیز شدن چاقو‌های نی ریز بعد از ۲۵۰۰ سال
نیزه ریزان نی ریزی هنر فراموش شده چاقوسازی را بعد از گذشت قرن‌ها احیا کردند.
صنایع دستی هر کشوری پیشینه و تمدن آن را معرفی می‌کند، گذشتگان ما در هر شهری بر اساس هنر، توانمندی و ابزاری که در اطراف خود می‌یافتند صنعت و هنر مخصوص همان شهر را خلق می‌کردند که شناسنامه آن منطقه محسوب می‌شد، چاقوسازی نیز یکی از هنر‌های باستانی شهرستان نی ریز است که هویت این شهر محسوب می‌شود.
شهرستان نی ریز در شرق استان فارس، در فاصله ۲۲۲ کیلومتری شیراز واقع شده است که در گذشته این شهر را به عنوان نای ذی یعنی کارگاه اسلحه گرم می‌شناختند چرا که به اسلحه سازی و چاقوسازی مشغول بودند.
روزگاری به لشکریان داریوش و خشایار هخامنشی بدون نیزه‌های نی ریز اجازه شروع نبرد و جهان گشایی در اروپا و آسیا را نمی‌دادند، اما این هنر در گذر زمان رو به فراموشی گذاشت. شنیدن نام و آوازه صنعت چاقوسازی نی ریز من را به گفتگو با چاقوساز نی ریزی کشاند که دغدغه و فکر شبانه روزی اش چاقوسازی است.
رضا عطارپور صنعت گر فعال نی ریزی گفت: در سن ۱۲ سالگی به چاقوسازی علاقه‌مند شدم و از پشت شیشه به دست چاقوسازان نی ریزی نگاه می‌کردم و از آن جا ساخت چاقو را یاد گرفتم.
او ادامه داد: پس از آن به مدت سه سال در مغازه پدرم کار‌های مقدماتی مانند اره کاری، چکش کاری و سوهان کاری را تمرین کردم و با توجه به علاقه و حس وطن دوستی که داشتم، می‌دیدم چگونه هنر شهر نی ریز در حال فراموشی است که تصمیم به احیا آن گرفتم، چاقوسازی در رگ‌های ما نی ریزی‌ها جریان دارد و ما وارث تجهیزات ارتش جهانگشای ایرانیان باستان بودیم.
عطارپور اظهار داشت: حتی از برخی بزرگان شهر نقل شده که در دوران هخامنشیان تا زمانی که مهر نی ریز بر روی سلاح‌ها حک نمی‌شد اجازه خروج ارتشیان از دروازه‌های شهر را نمی‌دادند.
ساخت ریز‌ترین چاقوی جهان و احیای چاقوی سنتی فراموش شده
او افزود: در سال ۱۳۸۶ کوچکترین چاقو از جنس طلا به طول ۱۴ میلی متر ساختم که در نمایشگاه گردشگری شیراز از آن رونمایی شد و در سال ۱۳۹۲ نیز یکی از قدیمی‌ترین چاقو‌های نی ریز به نام چاقوی ضامن دار که به طور کامل از بین رفته بود بر اساس شنیده‌ها و اطلاعات بزرگان آن را احیا کردم، این چاقوی با ارزش در گذشته برای هدیه بزرگان و اشراف تولید می‌شد.
چاقوساز برتر نی ریزی ادامه داد: در زمان‌های گذشته نوعی چاقوی سبک توسط یکی از چاقوساز‌های قدیمی نی ریزی به نام محمد موسی تولید می‌شده که در اصطلاح محلی از آن به عنوان چاقوی مم موسی یاد می‌شد که در گذر زمان رو به فراموشی گذاشته بود و فقط تعداد اندکی از آن در کلکسیون‌های خانگی وجود دارد من این چاقو را مجددا احیا کردم.
جلوگیری از ثبت ملی شدن ریز‌ترین چاقوی جهان که نماد فرهنگ و هویت شهرنی ریز است
عطار ادامه داد: از زمان ساخت ریز‌ترین چاقوی جهان تاکنون بار‌ها برای ثبت ملی شدن تلاش کردم، اما تلاش‌ها بی نتیجه ماند مسئولان و بزرگان شهرستان نی ریز از محصولی که نماد هویت و آبروی شهر محسوب می‌شود حمایت نکردند، بی توجهی مسئولان تلاش‌های او و نماینده میراث فرهنگی را بی نتیجه گذاشت، تا جایی که مسئولان شهرستان استهبان خواستار ثبت این اثر به نام این شهر شدند، اما آقای عطار این مسئله را نپذیرفت.
او افزود: بسیاری از کشور‌ها از جمله کشور‌های عربی که حاضرند هزینه‌های زیادی در قبال ثبت این اثر به نامشان پرداخت کنند، اما آن چه برای من ارزش دارد زنده کردن نام صنعت چاقوسازی نی ریز است.
شرکت در بیش از ۲۰ نمایشگاه چاقو سازی
چاقو ساز برتر نی ریزی افزود: با توجه به کیفیت و شهرت محصولات نی ریز با همکاری اداره میراث فرهنگی نی ریز در بیش از ۲۰ غرفه شرکت و در بیشتر آن‌ها رتبه برتر را کسب کردیم.
رتبه نخست چاقوساز نی ریزی در زنجان، گاهی باید زیره خوب را هم به کرمان برد
او از تجربه جالب شرکت در یک نمایشگاه چاقوسازی در زنجان گفت: زمانی که می‌خواستیم به عنوان نماینده شهرستان نی ریز در زنجان شرکت کنیم برخی از مسئولان با طعنه به ما گفتند که چرا زیره را به کرمان ببرید بدون اینکه به سابقه و کیفیت چاقو‌های ساخت نی ریز توجه کنند، اما علی رغم همه این طعنه‌ها با ۲۵ کارد و چاقو در این نمایشگاه شرکت کردم که از بین تمام غرفه‌های شرکت کننده غرفه ما به عنوان برترین غرفه انتخاب شد.
او ادامه داد: همین حمایت نکردن و طعنه‌ها از یک سو و طرح مجلس که چاقو را سلاح سرد معرفی کرد کارگاه‌های تولیدی نی ریز را یکی پس از دیگری به تعطیلی کشاند تا جایی که طی ۱۰ سال گذشته فقط تعداد انگشت شماری کارگاه فعالیت می‌کردند.
عطارپور افزود: علی رغم همه مشکلات در ۴ سال گذشته به دلیل علاقه به چاقوسازی مصمم‌تر شروع به پیگیری و احیا این هنر کردم واکنون بزرگترین کارگاه چاقوسازی را در شهر نی ریز راه اندازی کردم.
چاقوسازی هنری منحصر به فرد و تخصصی، اما طاقت فرسا
او با اشاره به سختی‌های کار گفت: چاقوسازی هنری تخصصی، منحصر به فرد و بسیار دشوار است که هرکسی از عهده انجام آن بر نمی‌آید و به همین دلیل بیشتر افرادی که به کار چاقوسازی سنتی مشغول هستند دچار بیماری و کمر درد می‌شوند.
عطار پور گفت: چاقوسازی با انواع فلزات، چوب، پلاستیک و دیگر وسایل سر و کار دارد، و در بخش آهنگری هم از کوره‌های قدیمی استفاده می‌شود که کار طاقت فرسا و دشواری است و نمی‌توان از کوره‌های برقی و ابزار امروزی استفاده کرد.
تاثیر پیشرفت تکنولوژی بر صنعت چاقوسازی
چاقوساز نمونه نی ریزی ادامه داد: پیشرفت تکنولوژی تاثیر به سزایی در تولید چاقو از نظر دسترس بودن ابزار ساخت چاقو گذاشته برخلاف گذشته که پیدا کردن ابزار و وسایل بسیار دشوار بود، از سوی دیگر جوانان نی ریزی با استفاده از تحصیلات و آموخته‌های دانشگاهی خود به با کیفیت‌تر و به روز‌تر شدن صنعت چاقوسازی کمک کرده اند.
چاقوساز برتر نی ریز ادامه داد: نزدیک به ۹ سال زیر نظر اداره میراث فرهنگی کلاس‌های آموزشی ساخت چاقوی دست ساز در خانه صنایع دستی برگزار کردم و هنوز هم آماده برگزاری کلاس‌های آموزشی هستم.
صادرات چاقوی ساز نی ریز
او افزود: چاقوی نی ریز به گونه‌ای نیست که به صورت انبوه تولید و صادر شود، بلکه با توجه به میزان سفارش مشتریان تولید و عرضه می‌شود، مشتریان خارجی اغلب از کشور‌های حاشیه خلیج فارس، اتریش، آلمان، ایتالیا و هتل دار و رستوران داران ایرانی مقیم خارج از کشور هستند که ترجیح می‌دهند فضای رستوران خود را با کالا‌های با کیفیت نی ریز نما ببخشند.
چاقو ساز برتر نی ریزی ادامه داد: به طور مثال پارسال در طول سه ماه ۲۰۰ عدد چاقوی دست ساز به سفارش مشتری از کشور عراق تولید و صادر شد.
انواع وسایل تولیدی کارگاه‌های سنتی نی ریز
عطار پور در رابطه با انواع ابزار تولید شده از کارگاه‌های شهرستان نی ریز گفت: کار چاقو سازی بسیار متنوع است که شامل انواع کارد‌ها و بیش از ۴۰ نمونه چاقو که بسته به سفارش مشتری تنوع دارد مانند چاقوی جیبی، بدون ضامن ساده، ضامن دار دنده‌ای و انواع دیگری است.
او افزود: یکی دیگر از چاقو‌هایی که در نی ریز تولید می‌شود و ریشه در گذشته دارد اره چاقو با شاخ شکار است که در گذشته با استفاده از شاخ شکار برای تولید آن استفاده می‌شد، اما ما امروزه با استفاده از چوب آن را تولید می‌کنیم که مناسب برای کوهنوردی و طبیعت گردی است.
صحبت‌های شیرین عطار پور مرا به دانشگاه شیراز کشاند تا باگفتگو با اساتید باستان شناس از تاریخچه و قدمت این صنعت فراموش شده از لابلای صفحات تاریخ بیشتر بدانم.
شهر حاکم نشین عصر کمبوجیه، مرکز مهم بهره برداری معادن فلز
علیرضا عسکری استاد گروه باستان شناسی و تاریخ دانشگاه شیراز گفت: فرضیه‌های تاریخی نشان می‌دهد که شهرستان نی ریز در دوران حکومت کمبوجیه یکی از مناطق مهم حاکم نشین کشور بوده است.
او افزود: فلزگری یکی از هنر‌های شهر نی ریز در دوران حکومت هخامنشیان بود در این دوران معادن غنی فلز این شهر مورد بهره برداری گسترده قرار می‌گرفت و نی ریز یکی از مناطق مهم ذوب فلز هخامنشیان در منطقه فارس و تخت جمشید بود به همین دلیل سلاح‌های خاص نی ریز به شهرت رسیده بود.
شیوه مدیریتی هخامنشیان عظمت را برای اسلحه سازی نی ریز به دنبال آورد
او اظهار کرد: از لحاظ تاریخی و باستان شناسی سنت فلزگری نی ریز ریشه در عصر باستان دارد که در زمان هخامنشیان به دلیل پشتیبانی مالی وشیوه مدیریتی که روی این معادن و صنایع انجام داده بودند اسلحه و صنعت چاقوسازی این شهر به شهرت رسید.
عسکری بیان کرد: در دوران هخامنشیان توان استخراج و بهره برداری وجود داشت، اما با فروپاشی این حکومت سیستم فلزگری و اسلحه سازی این بخش به دلیل بی توجهی از رونق افتاد، در دوران سلوکی و با حمله اسکندر مقدونی سیستم حکومتی هخامنشیان به طور کلی فرو پاشید و در دوران اشکانی هم احیا نشد بلکه به صورت سنتی و محدود به کارگاه‌های کوچک به حیات خود ادامه داد.
او افزود: سنت و شیوه فلزگری نی ریز در عصر اسلامی هم تا سده‌های اخیرنیز به شکل سنتی و محلی به حیات خود ادامه داد.
استاد دانشگاه شیراز افزود: در صورتی که اسناد سده‌های متاخر اسلامی قوی باشد و مطالعات و پژوهش‌های بیشتر تاریخی و باستان شناسی درباره آثار کشف شده در دوران هخامنشی انجام بگیرد می‌توان اقدام به ثبت ملی این آثار کرد، اما اسناد معتبر و بررسی شده نیازمند آزمایش و آنالیز علمی است که نشان دهد این آهن از معادن نی ریز برداشت شده یا شهر‌هایی دیگر این امپراطوری نیز در این کار همکاری داشتند.
او بیان کرد: با وجود کشف آثار از این منطقه تا زمانی که از لحاظ علمی مورد بررسی قرار نگیرد نمی‌توان آن را ثبت کرد یعنی باید ثابت شود دانش فلزگری که در طی ۲۰ قرن به صورت گسترده و یا محلی در شهرستان نی ریز وجود داشته از نظر تخصصی مورد بررسی قرار بگیرد و سپس اقدام به ثبت ملی شود، ما در حال حاضر باید بر حفاظت از منابع کشف شده تکیه کنیم.
با گذر زمان و تغییر ابزار‌های جنگی صنعت اسلحه سازی جای خود را به چاقوسازی داد، اما همین چاقوسازی نیز در نی ریز حمایت نشد تا جایی که شاهد نفس‌های آخر این صنعت به یادگار مانده از عصر هخامنشیان بودیم.
نی ریز مرکز اسلحه سازی هخامنشیان
حمیدرضا هادی مسئول میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان نی ریز گفت: طبق الواح کشف شده در تخت جمشید، نی ریز یکی از مراکز اسلحه سازی هخامنشیان بود که از آن به نام‌های نرزن، نرزیش و نای ذی یاد شده است.
شهری به قدمت ۳۵ هزار سال با ۷۰۰ کارگاه اسلحه سازی
او افزود: طبق مطالعات باستان‌شناختی انجام شده و اشیاء و ابزار‌های سنگی‌ای که از این منطقه کشف شده قدمت آن به ۳۵ هزار سال پیش بر می‌گردد.
هادی بیان کرد: با توجه به قالب‌ها و ابزار‌های فلزی کشف شده در محله شهاز خانه (شادخانه) قدمت شهرستان نی ریز به دوره هخامنشیان بر می‌گردد که با توجه به اسناد موجود بیش از ۷۰۰ کارگاه اسلحه و ابزار‌های جنگی در این شهر وجود داشته است.
او اظهار داشت: در قدیم بیشتر ادوات جنگی همچون نیزه، خنجر و دیگر ابزار‌ها می‌ساختند، اما با گذر زمان چاقوسازی جای اسلحه سازی را گرفت و ابزار‌های کاربردی، چون چاقو‌های آشپزخانه، چاقو‌های ضامن دار، چاقو‌های سفارشی و کلکسیونی ساخته می‌شود.
هیچ چاقویی دسته خود را نمی‌برد، اما چرا چاقوسازی به عنوان شناسنامه یک شهر باید به فراموشی سپرده شود؟
واردات بی رویه و نگاه منفی مسئولان به صنعت چاقوسازی
هادی بیان کرد: در سال‌های اخیر از یک طرف واردات چاقو و ابزار‌های مشابه آن و از طرف دیگر نگاه مسئولان به این صنعت بعنوان سلاح سرد سبب ضعیف شدن صنعت چاقو سازی شد.
میراث فرهنگی در تلاش برای احیای صنعت چاقوسازی
او اظهار داشت: در سال‌های اخیر با حمایت وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی و کمک اساتید این فن با راه اندازی کارگاه‌های احیای چاقوسازی و کلاس‌های آموزشی جهت آموزش هنرجویان علاقه‌مند به این صنعت برای از سرگیری و رونق این هنر تلاش شد.
هادی افزود: حمایت بیشتر از این صنعت در زمینه تولید، آموزش و بازاریابی هدفمند از یک سو و پرداخت تسهیلات به فعالان این حرفه کمک بزرگی برای جلوگیری از منسوخ شدن این صنعت می‌کند.
او در رابطه با محل یا موزه نگهداری اشیای کشف شده این هنر باستانی گفت: چاقو، نیزه و دیگر محصولاتی که بتوان آن را به عنوان یک شیء موزه‌ای تلقی کنیم در شهرستان وجود ندارد، اما در سال‌های اخیر ابزارآلاتی، چون نیزه و شمشیر در بافت قدیمی نی‌ریز کشف شد که هم اکنون در گنجینه موزه‌های استان فارس نگهداری می‌شود.
یک میلیارد ریال تسهیلات به راه اندازی و احیا کمک می‌کند
مسئول میراث فرهنگی نی ریز ادامه داد: برای احیای هنر چاقو سازی در شهرستان نی ریز باید کلاس‌های آموزشی برگزار شود و پس از آن از صنعتگران حمایت شود و تسهیلاتی جهت تجهیز کارگاه در اختیارشان قرار بگیرد برای این منظور حداقل یک میلیارد ریال نیاز است.
میراث فرهنگی آمادگی اعطای مجوز و تسهیلات برای کارگاه فردی و گروهی دارد
او فزود: چنانچه صنعتگران و فعالان این حوزه قصد راه اندازی کارگاه داشته باشند سازمان میراث فرهنگی مجوز پروانه تولید انفرادی و یا مجوز تاسیس کارگاهی برای این افراد صادر می‌کند و پس از آن چنانچه اعتباراتی در قالب تسهیلات وجود داشته باشد در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد تا در کنار احیای این هنر تولید و اشتغال را هم وجود داشته باشد.
فعالیت ۱۰ کارگاه تولیدی برای احیا و تولید
هادی بیان کرد: در حال حاضر ۱۰ کارگاه چاقو سازی فعال در شهرستان نیز وجود دارد و همه آن‌ها از وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی مجوز تولید پروانه انفرادی را دارند که حتی به کشور‌های خارجی نیز محصول صادر می‌کنند.
او گفت: احیای این هنر با راه اندازی کلاس‌های صنایع دستی در ۱۰ سال اخیر در دستور کار این اداره بود و هنر جویان و علاقه‌مندان به این هنر آموزش‌های لازم را دیدند و اکنون دارای کارگاه تولیدی هستند.
هادی در رابطه با اشتغال زایی چاقوسازی اظهار داشت: با توجه به کیفیت چاقوی نی ریز و استقبالی که از این هنر وجود دارد همچنین شرکت صنعتگران در نمایشگاه‌های داخلی وخارجی این هنر نشانگر اهمیت این صنعت و اشتغال‌زا بودن آن است.
او گفت: برای یک چاقوی دست ساز نی ریز که برای سرآشپز‌ها ساخته می‌شود بین ۲ تا ۳ میلیون تومان ارزش دارد با توجه به درآمد زا بودن و هنری بودن جوانان به این کار روی آوردند.
مسئول میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان نی ریز در رابطه با تفاوت چاقوی زنجان و نی ریز افزود: هر کدام از مناطق خصوصیات خاص خود را دارند به عنوان مثال قلم تراش‌های زنجان که برای هنر خوشنویسی کاربرد دارد مشهور است، در نی ریز ابزار‌هایی همچون تبر، چاقوی ضامن دار، کار‌های آشپزخانه‌ای که از تلفیق آلیاژ خاصی همچون سند مای استیل و دمشقی است در بین سر آشپز‌ها از محبوبیت خاصی دارد.
او گفت: مقایسه بین این ۲ صنعت باید از یک نوع محصول مشترک باشد تا مقایسه شود، اما کیفیت چاقوی نی ریز بدون تردید از شهرت جهانی برخوردار است به گونه‌ای که غرفه چاقو سازی نی ریز در نمایشگاه صنایع دستی زنجان بعنوان غرفه برتر شناخته شد.
امروزه همه دولتمردان و فعالان اقتصادی به این نتیجه رسیده اند که نمی‌توان تنها با تکیه بر مواد خام، کشور را به سمت توسعه پیش برد و باید از ظرفیت‌ها و توانمندی داخلی برای تولید محصول و صادرات جهت پیشرفت و توسعه کشور بهره برد، صنایع دستی از آن دسته مواردی است که اگر به خوبی روی آن سرمایه گذاری و برنامه ریزی شود می‌توان آن را راه حل مناسبی برای حرکت در مسیر توسعه باشد.
محصولاتی که از آن به عنوان صنایع دستی یاد می‌شود علاوه بر اینکه هویت یک شهر محسوب می‌شود می‌تواند برگ برنده‌ای برای پیشرفت آن کشور باشد، چراکه زمان و هزینه‌ای که یک فرد صرف تولید وسیله یا همان صنایع دستی می‌کند سبب تولید محصول با کیفیت می‌شود و از آن طرف به دلیل فراگیری محصولات ماشینی تولیدات سنتی و دست ساز در بسیاری از کشور‌ها از جمله کشور‌های پیشرفته طرفدار زیادی دارد همان طور که فرش و قالی دست بافت ایرانی در سراسر دنیا نامی و پرطرفدار شده است سایر صنایع دستی از جمله چاقوسازی نیز به همین صورت است.
جاذبه گردشگری صنایع دستی بر کسی پوشیده نیست از یک طرف باید با برپایی تور‌های گردشگری این هنر را به دیگران معرفی کرد و از طرف دیگر سبب ورود ارز و ایجاد شغل در جامعه شود. از آن جا که ترکیب سنی جمعیت کشور ما جوان و جویای شغل هستند می‌توان با مدیریت کارآمد از ظرفیت‌های اقتصادی برای ایجاد اشتغال بهره برد.
صنعت چاقوسازی نی ریز از مواردی است که اگر پشت آن را خالی نمی‌کردند و به بهانه‌های مختلف آن را به انزوا نمی‌کشیدند اکنون در حال نفس کشیدن بود، مدیریت و اداره صحیح یکی از راه‌های مهم رسیدن به هدف است، چاقوسازی صنعتی بود که در خون نی ریزی‌ها جریان داشت و علاقه‌مندان بسیاری در این شهر وجود دارد، برخی آستین همت بالا زده و آن را احیا کردند، اما همچنان نیازمند پشتیبانی و حمایت برای رسیدن به هدف نهایی یعنی احیای کامل این هنر و ثبت آن هستند.منبع: باشگاه خبرنگاران جوان
نظرات