پاول دورف کیست؟
پاول دورف در ۱۰ اکتبر ۱۹۸۴ در سنپترزبورگ زاده شد. وی فرزند آلبینا و والری دورف (Albina و Valery Durov) و فرزند دوم خانواده است و تنها یک برادر بزرگتر به نام نیکلای دورف (Nikolai Durov) دارد که یکی از برنامهنویسان شناختهشده روس است و در ایجاد شبکه اجتماعی VK به برادرش کمک میکند.
هر دو برادر از همان کودکی تواناییهای ذهنی فوقالعادهای داشتند که از والدینشان به ارث برده بودند. پدر دورف دکترای رشته زبانشناسی دارد و آثار علمی ارزشمندی ازجمله «ژولیوس سزار: یک مرد و یک نویسنده» (Julius Caesar: a man and a writer) و «نرون: بازیگری بر تاجوتخت» (Nero: an actor on the throne) را نوشته است. او سرپرست سازمان زبانشناسی کلاسیک دانشکده زبانشناسی دانشگاه سنپترزبورگ است و مادرش نیز در همین دانشگاه تدریس میکند.
دورف که با لقب مارک زاکربرگ روسیه نیز شناخته میشود، یکی از مشهورترین افراد روسی در دنیای مدرن است. تقریباً تمام روسهای نسل هزاره (متولدین بین سالهای ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰) و روسهای نسل دیجیتال بعد از دوران اتحاد جماهیر شوروی، کمترین اطلاعات ممکن را در مورد این شخص دارند.
پاول دورف نخستین شبکه اجتماعی را در اینترنت روسزبان معرفی کرد که زندگی یک نسل از ملت روسیه را کاملاً تغییر داد. دورف علاوه بر فعالیت در حوزه شبکه اجتماعی، در زمینه کارآفرینی و برنامهنویسی نیز فعالیت میکند؛ البته بدون تردید مهمترین دلیل شهرت جهانی دورف، تلگرام است.
ثروت پاول دورف
دورف در سال ۲۰۲۲ با ثروت خالص ۱۵.۱ میلیارد دلار، در فهرست میلیاردرهای فوربس قرار گرفت. بخش زیادی از این ثروت بهدلیل مالکیت تلگرام و بلاکچین TON یا Telegram Open Network (بلاکچین ایجادشده توسط تیم تلگرام) نصیب او شده است.
طبق آمار اعلامشده در سپتامبر ۲۰۲۲، دورف صدوچهارمین ثروتمند جهان است. طبق اطلاعات منتشرشده توسط مجله فوربس، بهبود شرایط مالی دورف از سال ۲۰۱۶ شروع شد و در سال ۲۰۱۶ با ثروت ۶۰۰ میلیون دلاری در فهرست ۲۰۰ ثروتمند جهان در جایگاه صدوسیوپنجم قرار گرفت و در سال ۲۰۲۰ با ثروت ۳.۴ میلیارد دلاری، به جایگاه بیستم دست یافت.
البته ممکن است ثروت این میلیاردر روسی در آینده بهدلیل لغو پروژه بلاکچین TON (این پروژه در سال ۲۰۲۰ لغو شد) کاهش یابد؛ زیرا او باید مبالغ سرمایهگذاریشده در این بلاکچین را که تقریباً ۱.۷ میلیارد دلار است، به سرمایهگذارانش بازگرداند.
دوران کودکی دورف
دورف در دوران کودکی همراه با خانوادهاش مجبور به مهاجرت ایتالیا شد. در شهر تورین ایتالیا پیشنهادی کاری به پدر دورف داده شد و خود دورف هم تحصیلات ابتداییاش را در این شهر آغاز کرد. دو سال بعد خانواده او به وطن خود بازگشتند و دورف نیز تحصیلات راهنماییاش را در مدرسهای در زادگاهش شروع کرد.
او پس از چهار سال تحصیل در این مدرسه، به مدرسه جمنازیوم آکادمیک دیمیتری کنستانتینوویچ فادیف (D.K. Faddeev Academic Gymnasium) در دانشگاه ایالتی سنپترزبورگ که با نام مدرسه ریاضیات فیزیک چهلوپنجم نیز شناخته میشود، منتقل شد.
پاول در این مدرسه در مورد موضوعات مختلف مطالعات عمیق داشت و چهار زبان را نیز در آن فراگرفت. اطلاعات مرتبط با دوران کودکی دورف و زندگی شغلی او در کتاب کد دورف داستان واقعی VK و خالق آن (The Durov Code. The True Story of VK and its Creator)، نوشته «نیکولای کونونوف» (Nikolay Kononov) که در سال ۲۰۱۲ منتشر شده، بهتفصیل شرح داده شده است.
دوران نوجوانی و جوانی دورف
دورف در این دوره سنی در مدرسهاش به اشتیاق به پژوهش و البته شیطنت شهره شده بود! او از ۱۱سالگی مثل برادرش به برنامهنویسی علاقه زیادی داشت و به همین دلیل در این زمینه مهارتهای زیادی بهدست آورده بود.
او یک بار در مدرسه تصویر یک معلم انفورماتیک را بههمراه متن «باید بمیرد!» بهعنوان تصویر پسزمینه تمام کامپیوترهای مدرسه تنظیم کرد! پس از این اتفاق دسترسیاش به تمام کامپیوترها مسدود شد؛ اما او توانست با هککردن تمام رمزهای عبور، این مسدودیت را دور بزند.
دورف پس از فارغالتحصیلی از دبیرستان در رشته زبانشناسی انگلیسی و ترجمه، وارد دانشکده زبانشناسی سنپترزبورگ شد. طبق اطلاعات منتشرشده در صفحه دورف در VK، اکنون به هشت زبان روسی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اسپانیایی، ایتالیایی، لاتین و فارسی مسلط است. تشخیص درستبودن یا نبودن این اطلاعات بههیچوجه امکانپذیر نیست.
دورف در دانشگاه هم یکی از دانشجویان بااستعداد بود و پیوسته در المپیادهای مرتبط با رشتههای زبانشناسی، برنامهنویسی و طراحی برنده میشد. همچنین موفق به اخذ بورسیه دولت فدراسیون روسیه نیز شد و بورسیه رئیسجمهور روسیه، یعنی بورسیه ولادیمیر پوتین را هم دریافت کرد.
او سه بار جایزه پوتین را برد. همچنین در طول سالهای دانشجوییاش ثابت کرد که مدیر و سازماندهنده خوبی است. او در طول این سالها وبسایت durov.com را که دربردارنده اطلاعات آموزشی تهیهشده برای دانشجویان بود، ایجاد کرد.
دورف در راستای هدف ایجاد انجمنی برای دانشجویان دانشگاه سنپترزبورگ و برقراری ارتباط مجازی میان آنها، سایت site spbgu.ru را نیز ایجاد کرد. در این وبسایت هر یک از دانشجویان حساب کاربری اختصاصی خود را داشتند که شامل اطلاعات، نام، دانشکده و فهرست نام دوستان و گروهها بود.
درضمن هر یک از اعضا فرصت بلاگنویسی در وبسایت مذکور را داشتند. درحقیقت این وبسایت نسخه اولیه شبکه اجتماعی VK بود. دورف برای تبلیغ وبسایت خود و ترویج آن، مسابقات زیبایی و طراحی را در دانشگاه ترتیب میداد. همچنین او برای احیای انجمن (فروم) خود بحثهای داغی را در آن سازماندهی کرد و خود او نیز با حساب کاربری گمنامی در این انجمن حضور داشت.
دورف در سال ۲۰۰۶ با افتخار از دانشگاه فارغالتحصیل شد. لازم به ذکر است دورف در دانشگاه، در دانشکده نظامی در حوزه تبلیغات و جنگ روانی نیز آموزشی دیده. او پس از فارغالتحصیلی از دانشگاه، خود را وقف کارآفرینی و رشد شخصی کرد.
در طول این سالها ایدههای اولیه ایجاد VK و تلگرام در ذهن او شکل گرفت و تلاشش برای ساخت و توسعه این دو شبکه اجتماعی به اختلافات او با مقامات دولتی روسیه منجر شد؛ به همین دلیل تصمیم به ترک روسیه و مهاجرت گرفت. او در سال ۲۰۱۴ روسیه را ترک کرد و گفت دیگر هرگز به زادگاهش بازنمیگردد؛ زیرا به اعتقاد او، روسیه ضوابط و قوانین مشخص و شفافی ندارد و به همین دلیل راهاندازی تجارت آنلاین در این کشور غیرممکن است؛ مخصوصاً درصورت نپذیرفتن همکاری با مقامات دولتی کشور.
درحالحاضر دورف ساکن کشور خاصی نیست. او همراه با تیمش به سراسر دنیا سفر میکند و در هیچ کشوری بیشتر از یک ماه نمیماند؛ البته او در سال ۲۰۱۳ با اهدای کمک مالی ۲۵۰ هزار دلاری به سنت کیتس و نویس (کشوری در دریای کارائیب) برای رشد تجارت شکر در آن، شهروندی این کشور را گرفت و با سرمایهگذاری در اقتصاد آن، گذرنامه این کشور را نیز دریافت کرد.
او با این گذرنامه میتوانست به ۱۳۲ کشور ازجمله کشورهای اتحادیه اروپا و بریتانیا، بدون ویزا سفر کند. با توجه به اینکه دورف اقامت سنت کیتس و نویس را در سال ۲۰۱۳ اخذ کرده است، بهنظر میرسد قبل از سال ۲۰۱۴ مصمم به ترک روسیه بوده است. لازم به ذکر است که در سال ۲۰۲۱ شهروندی فرانسه و امارات نیز به او اعطا شد و اکنون در دبی زندگی میکند.
داستان ایجاد VK
داستان ایجاد VK از سال ۲۰۰۶ شروع شد. در آن سال «یتزچاک میریلاشویلی» (Yitzchak Mirilashvili)، دوست قدیمی دورف که ساکن آمریکا بود، در نامهای به دورف از شهرت فزاینده فیسبوک در آمریکا گفت و ایدههایش درباره این موضوع را بیان کرد.
درنهایت آنها تصمیم گرفتند با کمک یکدیگر شبکه اجتماعی روسزبان VK را ایجاد کنند. در پروژه ایجاد VK، دورف مسئول ایجاد آن، برادرش مسئول فنی پروژه و میریلاشویلی و دوستش «لو لویو» (Lev Avnerovich Leviev) مسئول مالی پروژه شدند.
نیکولای زمانی که پروژه VK هنوز در مراحل اولیه طراحی و ایجاد بود، نخستین خطهای کدهای آن را نوشت. پس از محبوبشدن این شبکه اجتماعی، او بیشتر درگیر توسعه آن شد و درنهایت سمت مدیریت فنی VK را بر عهده گرفت و توسعهدهنده ارشد شرکت وکانتکته شد. نیکولای نیز مانند برادرش تا سال ۲۰۱۴ در شرکت VK مشغول به کار بود و پس از آن همراه با سایر اعضای تیم دورف، از شرکت جدا شد.
در همان سال ۲۰۰۶ دورف شرکت وکانتکته را نیز تأسیس کرد و میریلاشویلی و لو لویو دامنه vkontakte.ru را ثبت کردند و درنهایت فعالیت VK در ۱۰ اکتبر ۲۰۰۶ در ۲۲سالگی دورف شروع شد. ورود به VK در ابتدا تنها با دعوتنامه ممکن بود؛ اما در دسامبر ۲۰۰۶ حضور در آن برای تمام افراد امکانپذیر شد. در همان سال سه میلیون کاربر عضو این شبکه اجتماعی روسی شدند.
محبوبیت VK باعث شد این شبکه اجتماعی به طرق مختلفی برای جذب کاربران جدید تلاش کند. VK همان سال نخستین سرمایهگذار خود، یعنی «یوری میلنر» (Yuri Milner) را جذب کرد. میلنر ابتدا ۲۵ درصد از سهام وکانتکته را خرید و سپس آن را به هلدینگ «گروه میل. رو» (Mail.Ru)، یک شرکت اینترنت روسی واگذار کرد.
تجاریسازی VK با ایجاد بنرهای دربردارنده تبلیغات متنی و همچنین ایجاد ارز مجازی برای آن شروع شد. کاربران این شبکه اجتماعی میتوانستند از این ارز مجازی برای ارتقای ردهبندی صفحه خود و همچنین اعطای هدایای مجازی به دوستانشان استفاده کنند.
در سال ۲۰۰۷ وبسایت VK، یکی از وبسایتهای محبوب برای روسهای ناآشنا با زبانهای خارجی شد و تعداد کاربران آن به ۲۰ میلیون نفر رسید. محبوبیت VK باعث رشد فنی و تجاری آن شد.
از سال ۲۰۱۰ فروش سهام VK به گروه «میل. رو» آغاز گردید. در سال ۲۰۱۱ دورف و «دمیتری گریشین» (Dmitry Grishin)، مدیرعامل گروه میل. رو با یکدیگر اختلاف پیدا کردند. گریشین اعلام کرد شرکت او مصمم به خرید تمام سهام VK و ادغام آن با «اودنوکلاسنیکی» (Odnoklassniki)، شبکه اجتماعی روسی رقیب VK است.
اما دورف با انتشار بیانیهای بهشدت توهینآمیز، مخالفت شدیدش با این خواسته گریشین را نشان داد و درنتیجه معامله بین VK و گروه میل. رو بههم خورد. دورف با میریلاشویلی و لو لویو نیز اختلاف پیدا کرد؛ زیرا آنها ۴۸ درصد از سهام VK را بدون اطلاع دورف و گروه میل. رو به شرکت UCP فروخته بودند.
مسئولان شرکت مذکور مدعی بودند دورف بهجای صرف وقت روی VK، مشغول کار روی پروژههای شخصیاش است؛ دورف هم در پاسخ به چنین ادعایی گفت او پول خودش را در پروژههایش صرف میکند، نه سرمایه شرکتها! اختلاف این دو طرف باعث تشکیل پرونده قضایی شد؛ اما درنهایت اختلافشان برطرف شد.
پاول در سال ۲۰۱۴ ادعا کرد «مریک برایان گارلند» (Merrick Brian Garland)، دادستان کل آمریکا، از او خواسته است تا دادههای مربوط به سازماندهندگان جامعه حامی اعتراضات یورو میدان (اعتراضات و ناآرامیهای اوکراینیها برای اتحاد بیشتر با کشورهای عضو اتحادیه اروپا) را در اختیار او بگذارد و انجمن راسپیل (Rospil)، جامعه حامیان «الکسی ناوالنی» (Alexei Navalny)، سیاستمدار روسی را نیز مسدود کند؛ اما او این پیشنهاد را نپذیرفته است.
همچنین او در همان سال در نامهای اعلام کرد که از سمت مدیرعاملی VK برکنار شده است. با برکناری دورف از این سمت، همکاری او با VK که ۷.۵ سال طول کشیده بود، به پایان رسید؛ البته پاول همچنان هنوز هم حساب کاربری خود در این شبکه اجتماعی را دارد و گاهی اوقات اخبار VK را نیز منتشر میکند.
داستان ایجاد تلگرام
در سال ۲۰۱۱ در جریان اعتراضات گسترده علیه دولت روسیه، نیروهای امنیتی به خانه دورف ریختند. این اتفاق باعث شد دورف به این نتیجه برسد که دیگر آیندهای در روسیه ندارد و فهمید که هیچ روش امنی برای برقراری ارتباط با برادرش نیست؛ به همین دلیل ایده ایجاد تلگرام به ذهنش رسید.
دو سال بعد از این اتفاق، نیکولای پروتکل رمزگذاری منحصربهفرد MTProto (پروکسی اختصاصی تلگرام برای دورزدن فیلترینگ) را ایجاد کرد که تبدیل به یکی از ویژگیهای اپلیکیشن تلگرام شد. کاربران تلگرام بهلطف این ویژگی میتواند با امنیت بالا و حفظ امنیت دادههای خود در بخش چت مخفی (secret chat) با یکدیگر چت کنند.
در اوت ۲۰۱۳ نخستین نسخه رسمی تلگرام برای iOS و دو ماه بعد برای اندروید منتشر شد. مدتی بعد نسخه دسکتاپ تلگرام برای ویندوز، مک او اس و لینوکس نیز منتشر شد. نسخه وب این پیامرسان نیز برای مرورگرها منتشر شده است.
تلگرام از زمان ایجاد خود تاکنون دائماً با ویژگیهای جالبی مثلی چت مخفی، تماسهای صوتی رمزگذاریشده، ویرایش و ارسال پیامهای ارسالشده، دستهبندی پیامها در پوشهها، ایموجیها و استیکرهای متحرک و بسیاری از قابلیتهای دیگر که عملکرد آن را تقویت کردهاند، بهروزرسانی شده است.
مسدودشدن پیامرسان نوپای تلگرام به دست «روسکماندزور» (Roskomnadzor)، سرویس خدمات فدرال نظارت بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانههای جمعی (دستگاه اجرایی فدرال روسیه)، باعث ایجاد اختلافات عمیق و طولانی بین دورف و دولت روسیه شد. این پیامرسان علاوه بر روسیه، در ایران و چین نیز مسدود شده است.
دورف بارها بهصراحت از واتساپ، رقیب اصلی تلگرام انتقاد کرده و این پیامرسان را تحقیر کرده است. پاول در سال ۲۰۱۵ در انجمن سایت شناختهشده تکچرچ (TechCrunch) اعلام کرد که واتساپ را دوست ندارد. او چندین پست در مورد دلایل برتری تلگرام نسبت به واتساپ منتشر کرده است. درحقیقت مدیرعامل تلگرام بهجای تلاش برای تبلیغ پیامرسان خود و معرفی ویژگیهای خوب آن، اصلیترین رقیب آن را تخریب میکند.
محبوبیت تلگرام هر سال افزایش فزاینده دارد و در آوریل ۲۰۲۰ تعداد کل کاربران فعال این پیامرسان ۴۰۰ میلیون کاربر اعلام شد. تلگرام در کشورهای ایران، مالزی، اوکراین، قزاقستان، هند، ایتالیا، اسپانیا، ایران، عربستان و سنگاپور جزو محبوبترین پیامرسانهاست. دورف نیز کانال خودش را در تلگرام دارد و در آن اخبار و افکارش را با عموم کاربران به اشتراک میگذارد.
رسواییها
بزرگترین رسواییهای دورف به شرح زیر است:
تحقیر مردم سنپترزبورگ
یکی از مهمترین رسواییهای دورف در داخل خود سنپترزبورگ اتفاق افتاده است. ماجرا از این قرار است که او چند روز پس از روز سنپترزبورگ عدهای از مردم را پشت دفتر شرکت وکانتکته جمع کرد و عدهای از مدیران ارشد شرکت با هدایت خود دورف، مقداری پول را از پنجرههای شرکت به پایان میریختند و مردمی که زیر پنجرهها بودند، تمام تلاش خود را میکردند پولهای درحال فرود را جمع کنند و حتی برای گرفتن پولها با یکدیگر درگیر شدند.
عدهای از افرادی که حتی دماغشان شکسته بود، تقلا میکردند خود را از طریق چند میله به بالا برسانند و پولها را بهدست آورند. دورف از این اقدام توهینآمیزش فیلم گرفت و در توضیح این کارش گفت فقط میخواسته مردم شهر را خوشحال کند!
تصمیم برای استخدام ادوارد اسنودن برای محافظت از اطلاعات کاربران VK
او پس از اثبات افشاگری «ادوارد جوزف اسنودن» (Edward Joseph Snowden)، افشاگر آمریکایی و افشاکننده اطلاعات عملیات جاسوسی و اخراجش از آمریکا و پناهندهشدن او در روسیه، دورف برای استخدام این شخص در شرکت وکانتکته، دعوتنامهای برای این افشاگر فرستاد و با انتشار پستی در VK، از او حمایت کرد و تمایل خود را برای واگذاری مسئولیت حفاظت از اطلاعات میلیونها کاربر VK به او اعلام نمود؛ اما آمریکاییها با این پیشنهاد او مخالفت کردند.
نگرشها و دیدگاههای دورف
دورف خود را آزادیخواه، گیاهخوار و مخالف نوشیدنیهای الکلی معرفی کرده است. او مدعی است زندگی زاهدانهای دارد و برای ترویج فرهنگ آزادشدن از تمام قیدوبندها و متعلقات فردی تلاش میکند. مدیرعامل تلگرام در تولد ۲۷سالگی خود یک میلیون دلار به بنیاد ویکی مدیا کمک کرد.
این بنیاد پلتفرم میزبان ویکی پدیا است و با هدف ارائه اطلاعات آموزشی رایگان به عموم مردم جهان فعالیت میکند. دورف در سال ۲۰۱۲ چندین بیانیه منتشر کرد که به نظر مفسران محتوایی آزادیخواهانه داشتهاند.
خالق تلگرام از همکاری با آژانسهای دولتی بیزار است و به اعتقاد او، هیچ فرد یا سازمانی حق نقض حریم خصوصی و دسترسی به داراییهای خصوصی و اطلاعات شخصی افراد را ندارد. او همچنین حامی تغییر استانداردهای آموزشی است و به اعتقاد او، مدرسههای مدرن غربی تنها جایی برای دیکتهکردن دیدگاههای متداول و غیرجنجالی به دانشآموزان هستند.
او معتقد است مالیات صنایع مرتبط با استخراج مواد خام باید به میزان قابلتوجهی افزایش یابد و از لغو مالیات نهادهای فعال در حوزه ارائه اطلاعات مفید و لغو دریافت عوارض گمرکی از عموم مردم نیز حمایت میکند. دورف اعتقاد دارد افرادی که مالیات پرداخت میکنند، باید حق انتخاب پروژههایی را که مالیات پرداختیشان در آنها صرف میشود نیز داشته باشند.
او همچنین خواستار لغو لزوم ثبت تابعیت، دریافت گذرنامه و ویزای ورودی است و به باور او، شهروندان کشورها در هنگام جنگها نباید بهاجبار عازم مناطق جنگی شوند. او اجباریبودن موارد مذکور را نماد نظام ارباب-رعیتی میداند. به اعتقاد او، محدودکردن جنبشهای مختلف توسط سیاستمداران باعث میشود بهترین افراد با ذهن خلاق از کشورهای مختلف رانده شوند. دورف بهشدت حامی رشد شخصی است و افراد را به تقویت شجاعت و استقامت در خود تشویق میکند.
دورف وقتی ۳۳ساله بود با انتشار پستی گفت مدت زیادی است که اصلاً گوشت حیوانات، شکر و فست فود مصرف نمیکند و نوشابه انرژیزا، چای و قهوه نمینوشد. درضمن او بههیچوجه هیچ قرص، نوشیدنی الکلی و تنباکویی مصرف نمیکند، تلویزیون تماشا نکرده و از وسایل دیجیتالی مشابه با آن نیز استفاده نمیکند.
افتخارات دورف
دورف علاوه بر اینکه لقب مارک زاکربرگ روسیه را دارد، بهعنوان آیندهدارترین رهبر زیر ۳۰ سال اروپای شمالی نیز معرفی شده است. او در سال ۲۰۱۷ برای ملحقشدن به «سازمان رهبران جوان جهانی» (Young Global Leaders) انتخاب و در این سال به «مجمع جهانی اقتصاد» (World Economic Forum) نیز ملحق شد.
در سال ۲۰۱۸ اعضای اتحادیه روزنامهنگاران قزاقستان بهدلیل جایگاه ویژه دورف در زمینه مبارزه علیه سانسور و مانعتراشیهای دولتی برای ارتباطات آنلاین آزاد، جایزهای به او اهدا کردند. در سال ۲۰۱۸ نام دورف در فهرست «۴۰ زیر ۴۰» مجله فورچون (Fortune magazine) که دربردارنده ردهبندی سالانه تأثیرگذارترین افراد جوان در حوزه تجارت است، قرار گرفت.
زندگی شخصی دورف
در کتاب مستند کد دورف داستان واقعی VK و خالق آن، دورف فردی آرام و درونگرا توصیف شده است. در کل او جزئیات زیادی را از زندگی شخصیاش به اشتراک نمیگذارد و رسانهها اطلاعات زیادی در مورد این موضوع ندارند. تنها اطلاعات موجود از زندگی شخصی مدیرعامل تلگرام، چند عکس در برخی از منابع است.
سؤالات متداول در مورد پاول دورف
ثروت پاول دورف چقدر است؟
پاول دورف با ثروت خالص ۱۵.۱ میلیارد دلار، در سال ۲۰۲۲ صدوچهارمین فرد ثروتمند جهان شده است.
مهمترین افتخارات پاول دورف چیست؟
دورف یکی از تأثیرگذارترین افراد جوان در حوزه تجارت و همچنین یکی از آیندهدارترین رهبرهای زیر ۳۰ سال اروپای شمالی است. همچنین او یکی از مؤثرترین افراد در حوزه مقابله با سانسور و سلب حق ارتباطات آزاد آنلاین بین عموم مردم نیز محسوب میشود.
نظرات