تصاویر دیده نشده آرامگاه سعدی از دوران زندیه تاکنون

همراه با نام سعدی، به جز آثارش بنای آرامگاه او نیز به ذهن متبادر می‌شود. این بنا که به سعدیه موسوم است، در شمال شرقی شیراز و در انتهای خیابان بوستان قرار گرفته است. که باغ دلگشا نیز در همین خیابان قرار دارد و بهار نارنج شیراز با نام این باغ پیوند یافته است.

بنای فعلی از زمان درگذشت سعدی تاکنون فراز و نشیب‌های بسیاری را از سر گذارنده است و یک بار نیز در سال ۹۹۸ به حکم یکی از حکمرانان فارس، یعقوب ذوالقدر کاملا ویران شد، باری دیگر هم سنگ قبر و مزار سعدی را ویران کردند.

با این حال، حوضچه‌ای که هم‌اکنون با عنوان حوض ماهی معروف است، از همان زمان تاکنون برقرار است و باور به شفابخشی آب آن در فرهنگ مردم شیراز رسوخ کرده تا آنجا که دیرزمانی جزو یکی از آیین‌های روز سیزدهم فروردین در شیراز بوده است.

گفته شده که آرامگاه سعدی زمانی، خانقاه این شاعر بوده است و حوض‌های مرمرین نیز بنا به خواست خود سعدی ساخته شده است و در مقابل زاویه خانقاه قرار داشته است.

در زمان کریم‌خان زند، بسیاری از عرفا و شاعران و مفاخر شیراز آرامگاه یافتند و بدین‌طریق ارج نهاده شدند. یکی از بناهایی که کریم‌خان زند به ساخت آن دست زد، همین آرامگاه سعدی است. در این دوره، عمارتی از گچ و آجر بنا شد که مزار سعدی در اتاقی در ضلع شرقی این عمارت قرار داد و بر روی آن معجری چوبی قرار داده شد.

مقبره سعدی، دومین بار در دوران قاجاریه به دلیل انتساب او به مذهب تسنن تخریب شد و سنگ آرامگاهش نیز شکسته شد اما این بار علی‌اکبر خان قوام‌الملک شیرازی سنگی بر مزار سعدی گذاشت که تا امروز نیز پابرجاست.

فتحعلی خان صاحب دیوان از رجال معروف دوره قاجار در شیراز، این بنا را مرمت کرد.

در سال ۱۳۲۴ خورشیدی انجمن آثار ملی در شیراز مامور احیای مجموعه سعدیه شد. در سال ۱۳۲۵ محل تامین بودجه ساخت مجموعه جدید، از محل فروش آزاد قند و شکر کارخانه قند مرودشت و به ازای هر کیلو ۲ ریال مصوب شد.

عملیات اجرایی ساخت بنای جدید از سال ۱۳۲۷ و با نظارت علی‌اصغر خان حکمت، سیاستمدار، ادیب و بنیانگذار کتابخانه ملی ایران، آغاز شد. او در آن زمان رئیس انجمن آثار ملی کشور و نیز نماینده سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در ایران بود.

در آن زمان از آندره گدار، باستان‌شناس و معمار فرانسوی که اجرای بنای حافظیه نیز از آثار اوست، درباره ساخت بنای سعدیه نظرخواهی شد اما در نهایت یک سال بعد قرعه ساخت بنا به نام طراح معمار ایرانی، محسن فروغی افتاد.

نمایی از آرامگاه نخستین در اوایل دوره قاجار اثر اوژن فلاندن

مقبره ساخت کریم‌خان در عصر محمدشاه قاجار