جاسوس افسانه‌ای که بیشترین ناسزا را به اسرائیل می‌گفت
الی کوهن، یکی از مشهورترین جاسوسان تاریخ اسرائیل، به دلیل نفوذ عمیق و موفقیت‌آمیزش در ساختار سیاسی و نظامی سوریه در دهه ۱۹۶۰ میلادی شهرت فراوانی یافت. این شهرت چنان بود که حتی دهه‌ها پس از اعدام او، نامش همچنان در محافل اطلاعاتی و رسانه‌ای مطرح است؛ تا جایی که چند ماه پیش رسانه‌ها خبر دادند موساد، با همکاری یک سرویس اطلاعاتی خارجی نامشخص، طی یک عملیات مخفیانه، هر آنچه متعلق به «الی کوهن» در سوریه بوده را به سرقت برده و به اراضی اشغالی انتقال داده است.
از اسکندریه تا آغوش موساد: آغاز راه یک جاسوس
الی کوهن در ۶ دسامبر ۱۹۲۴ در اسکندریه مصر، در یک خانواده یهودی ارتدوکس و صهیونیست با ریشه‌ای سوری (از شهر حلب) به دنیا آمد. خانواده‌اش از طبقه متوسط بودند و در محله‌ای یهودی‌نشین زندگی می‌کردند. پس از تأسیس رژیم صهیونیستی در سال ۱۹۴۸ و افزایش فشارها بر یهودیان مصر، کوهن در فعالیت‌های مخفی صهیونیستی برای انتقال اطلاعات و سازمان‌دهی فرار یهودیان از مصر نقش فعالی داشت. این فعالیت‌ها باعث شد که در سال ۱۹۵۱ به دلیل اقدامات صهیونیستی بازداشت شود و سرانجام در سال ۱۹۵۶ مجبور به ترک مصر و مهاجرت به اسرائیل شود.
پس از مهاجرت به اسرائیل در سال ۱۹۵۷، کوهن ابتدا به ارتش اسرائیل پیوست و محل خدمتش در بخش اطلاعات نظامی –امان– به عنوان تحلیلگر ضداطلاعات و مترجم مشخص شد. در همین دوران بود که او تلاش کرد تا وارد سرویس اطلاعات خارجی اسرائیل –موساد– شود. اما در ابتدا درخواست او رد شد و نامش در میان مردودی‌های گزینش و جذب این سازمان قرار گرفت. کوهن که کار خود در امان را کسل‌کننده می‌دید، پس از مردودی در گزینش موساد، از کارش استعفا داد و به شغلی غیرنظامی روی آورد. او دو سال به عنوان منشی و مسئول بایگانی یک شرکت بیمه در تل‌آویو مشغول به کار شد.
با این حال، سرنوشت چیز دیگری برای کوهن رقم زده بود. در سال ۱۹۶۰، پس از تغییر رئیس موساد و نیاز به فردی با توانایی‌های خاص برای نفوذ به سوریه، نام کوهن که پیش از این در میان مردودی‌ها بود، دوباره مطرح شد. او تحت مراقبت و آزمون‌های سخت‌گیرانه قرار گرفت تا در نهایت برای کار در موساد و اجرای عملیات نفوذ در سوریه انتخاب شود. کوهن ۶ ماه در مرکز آموزش موساد تحت تعالیم فشرده قرار گرفت که شامل یادگیری زبان عربی فصیح، رمزنگاری و مهارت‌های نفوذ بود. او به پنج زبان عبری، عربی، انگلیسی، فرانسوی و اسپانیایی مسلط بود که تسلط به زبان عربی و ریشه‌های سوری‌اش، از عوامل کلیدی انتخاب او برای این مأموریت حساس بود.
تولد «کامل امین ثابت»: هویتی برای نفوذ
موساد برای کوهن هویت جعلی «کامل امین ثابت» را ایجاد کرد؛ یک تاجر ثروتمند سوری که در آرژانتین زندگی کرده و قصد داشت به وطن بازگردد. برای تقویت این هویت، کوهن ابتدا به آرژانتین فرستاده شد تا پیشینه‌ای معتبر برای خود بسازد و زمینه‌های لازم برای نفوذ را فراهم کند. در سال ۱۹۶۱، او در بوئنوس آیرس به جامعه اعراب ساکن آرژانتین نزدیک شد و از همین طریق توانست راه خود را به سفارت سوریه باز کند. اینجایی بود که ژنرال بعثی امین الحافظ – که بعدها رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر سوریه شد – به عنوان وابسته نظامی در سفارت خدمت می‌کرد و کوهن توانست ارتباط اولیه را با او برقرار کند.
فتح دمشق: راهیابی به لایه‌های بالای قدرت
در سال ۱۹۶۲، کوهن در حالی که یک پوشش بی‌نقص برای خود ساخته بود، راهی دمشق شد. او در محله‌ای گران‌قیمت در ابورمانه غرب دمشق ساکن شد؛ محله‌ای که شایسته یک تاجر ثروتمند بود و همچنین محل قرار گرفتن مقرهای دیپلماتیک خارجی و چند مرکز دولتی از جمله اطلاعات نیروی هوایی سوریه بود؛ سازمانی که تا سال‌ها به عنوان آژانس اطلاعات اصلی و قدرتمند سوریه شناخته می‌شد.
کامل امین ثابت چگونه توانست جایگاه خود را در میان سیاستمداران و نظامیان رده‌بالای سوری باز کند و اطلاعات جمع‌آوری کند؟ او در دمشق نیز همان‌گونه زندگی می‌کرد که در بوئنوس آیرس نشان داده بود: پول خرج می‌کرد، تجارتش را گسترش می‌داد و از روابطی که توانسته بود به دست بیاورد – به خصوص در بحث تجارت – استفاده می‌کرد تا به بزرگان این کشور نزدیک شود. مهمانی‌هایی که او در خانه‌اش در دمشق برای مقامات سوری ترتیب می‌داد، در زندگینامه او برجسته هستند. این مهمانی‌ها پرزرق‌وبرق و خاص بودند و الکل در آن‌ها نقشی مهم داشت. وقتی مصرف الکل از حدی می‌گذشت، زبان مقامات سوری نیز باز می‌شد و کوهن به مرور توانست به مشاور برخی از سیاسیون رده‌بالای سوری تبدیل شود. او بخش عمده‌ای از اطلاعات مورد نیاز موساد را از دل همین مهمانی‌های پرطرفدار جمع‌آوری می‌کرد.
اما او فقط یک تاجر دست و دلباز نبود که ژنرال‌ها و سیاستمداران مست سوری را تخلیه اطلاعاتی می‌کرد. او از روابط خود استفاده کرد تا بتواند در بدنه حزب بعث رشد کند. کوهن به یکی از نزدیک‌ترین مشاوران امین الحافظ تبدیل شد؛ فردی که از سال ۱۹۶۳ با یک کودتا توانست قدرت را به دست بگیرد و نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور سوریه شود. با در اختیار گرفتن این مناصب توسط الحافظ، مسیر پیشرفت کوهن نیز هموارتر شد و حتی او به عنوان گزینه‌ای برای معاونت وزارت دفاع نیز مطرح شد. طبق برخی ادعاها (که البته ممکن است اغراق‌آمیز باشند)، برادر کوهن (موریس کوهن، جاسوس موساد) ادعا کرده بود که الی کوهن نفر سوم برای جایگزینی نخست‌وزیر سوریه بود.
شاهکارهای اطلاعاتی و ضربه‌های مهلک به سوریه
کوهن در فاصله سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۵، سه بار به اسرائیل رفت و خانواده‌اش را دید. اروپا مقر پشتیبانی کوهن از طرف موساد و همچنین مسیر او برای تردد به اسرائیل بود. ابزار اصلی کوهن برای ارسال اطلاعات به تل‌آویو، یک دستگاه تلگراف بود که با خود به دمشق آورده بود. بخشی از اطلاعات را نیز در قالب محموله‌های تجاری خود به خارج می‌فرستاد که توسط رابطینش دریافت می‌شد و به اسرائیل می‌رفت.
الی کوهن تا پیش از دستگیری، محاکمه و اعدامش، توانست اطلاعات بسیار مهم و حیاتی را جمع‌آوری کند که ضربه‌های سنگینی به سوریه وارد کرد. شاخص‌ترین اقدام او، بازدیدهای مکرر از بلندی‌های جولان و جمع‌آوری اطلاعات دقیق از استحکامات و محل استقرار نیروهای سوری بود. او چند بار توانست از این ارتفاعات بازدید کند و تصاویر و اطلاعات مورد نیاز را برای موساد بفرستد.
یکی از قصه‌های معروف و البته تأیید نشده (که در سریال «جاسوس» با بازی ساشا بارون کوهن نیز به تصویر کشیده شده است) این است که کوهن در جریان بازدیدش از مناطق استقرار نیروهای سوری در ارتفاعات جولان، با کمبود امکانات و نداشتن سایه‌بان برای سربازان مواجه می‌شود. بنابراین، برای ساخت سایه‌بان سربازها، تعداد زیادی درخت اکالیپتوس در بلندی‌های جولان و نزدیک نقاط استقرار آنان می‌کارد. نقل معروف این است که آن درخت‌ها به عنوان شاخص محل استقرار نیروهای سوری در نظر گرفته شد و ارتش اسرائیل در جنگ شش‌روزه (۱۹۶۷)، از این شاخص‌ها برای هدف گرفتن نیروهای سوری استفاده کرد. این امکان باعث شد آن‌ها بتوانند بلندی‌های جولان را در دو روز اشغال کنند؛ اشغالی که در سال ۱۹۶۷ آغاز شد و تا امروز ادامه دارد.
او همچنین در جریان جاسوسی از بلندی‌های جولان توانست از طرح ارتش سوریه برای ایجاد سه لایه سنگرهای خمپاره‌انداز باخبر شود. علاوه بر این، کوهن اطلاعاتی به دست آورد که مربوط به طرح سوری‌ها برای انحراف آب رود اردن از مسیر به سمت اسرائیل (دریاچه گالیل یا طبریه) بود. این اطلاعات حیاتی باعث شد نیروی هوایی اسرائیل بتواند تجهیزات پمپاژ تهیه شده از سوی سوریه را بمباران و این پروژه را تعطیل کند.
رونان برگمان، روزنامه‌نگار اسرائیلی و نویسنده کتاب «برخیز و اول تو او را بکش» درباره ترورهای موساد، در سال ۲۰۱۸ مقاله‌ای در نیوزویک نوشت که بخش دیگری از اطلاعات کوهن را افشا کرد. بر اساس ادعای برگمان، کوهن توانست اطلاعات مربوط به آلویس برنر، یکی از افسران نازی درگیر در کوچاندن یهودی‌ها در دوران جنگ جهانی دوم، را به دست بیاورد. این اطلاعات درباره محل سکونت برنر در دمشق، باعث شد که اسرائیل بتواند در سال ۱۹۶۱ به ترور او اقدام کند. برنر در جریان این اقدام به ترور که به وسیله یک بسته پستی انفجاری انجام شد، یک چشمش را از دست داد. او همچنین در سال ۱۹۸۰ نیز هدف یک ترور دیگر قرار گرفت اما زنده ماند ولی انگشت‌های یک دستش را از دست داد. گفته می‌شود که او در سال ۲۰۱۰ در سن ۹۷ یا ۹۸ سالگی در سوریه به مرگ طبیعی درگذشت.
لو رفتن و پایان غم‌انگیز آقای جاسوس
کودتای ۱۹۶۳ همان‌طور که راه را برای پیشرفت کوهن هموار کرد، آغاز سقوط او نیز بود. از زمان حضور در بوئنوس آیرس، یک نظامی خشن سوری به نام سرهنگ السویدانی که از نزدیکان حافظ محسوب می‌شد، شک زیادی به کوهن داشت و از او خوشش نمی‌آمد. از یک طرف حافظ به او اطمینان کامل داشت و از طرف دیگر، السویدانی از کوهن مدرکی نداشت که بتواند شکش به او را اثبات کند. پس از کودتای ۱۹۶۳، السویدانی نیز ترقی کرد و توانست به ریاست اطلاعات ارتش برسد.
کوهن می‌دانست که السویدانی به او مشکوک است. در سال ۱۹۶۴، در حالی که برای آخرین بار به اسرائیل برگشته بود، به مقامات موساد گفت که احتمال لو رفتنش وجود دارد؛ چرا که در دو سال حضور او در دمشق، چند ضربه از سوی اسرائیل به سوریه وارد شده بود؛ عملیاتی که بر اساس اطلاعات سطح بالای دریافتی از کوهن طراحی شده بودند. موساد از کوهن خواست که فقط یک بار دیگر به سوریه برگردد. او در نوامبر ۱۹۶۴ در اسرائیل بود و زمان بازگشت او، در ژانویه ۱۹۶۵ فرا رسید.
حزب بعث سوریه به بلوک شرق تعلق داشت و دستگاه اطلاعاتی این کشور از تجهیزات و مستشاران اهل شوروی استفاده می‌کرد. دستگاه اطلاعاتی سوریه با ضربه‌هایی که در سال‌های اخیر خورده بود، می‌خواست آن جاسوس سطح بالا را شکار کند. پیش از آنکه این عملیات آغاز شود، سیگنال‌های غیرقانونی، رمز‌گذاری شده و ناشناسی در منطقه ابورمانه دریافت شده بود. سازمان اطلاعات نظامی تحت نظارت السویدانی با اقدامات فنی به دنبال منشأ ارسال این سیگنال‌ها می‌گشت تا سرانجام، در ۲۴ ژانویه ۱۹۶۵، الی کوهن در آپارتمانش دستگیر شد؛ در حالی که رادیوی ارسال پیامش روی میز بود و داشت اطلاعات را مخابره می‌کرد.
ضربه‌های سنگین اسرائیل به سوریه با استفاده از اطلاعات کوهن، فضای سنگین بی‌اعتمادی را در دمشق به وجود آورده بود. هیچ‌کس به هیچ‌کس اعتماد نداشت و البته غیر از السویدانی، کسی به کوهن فکر نمی‌کرد. به خاطر همین فضا و کم شدن تعداد افراد مورد اعتماد امین الحافظ، کوهن اندکی تا انتصاب به عنوان معاون وزیر دفاع سوریه فاصله داشت.
کوهن پس از دستگیری، به جرم جاسوسی در یک دادگاه نظامی محاکمه و به مرگ محکوم شد. اسرائیلی‌ها پس از افشای هویت کوهن تلاش زیادی کردند که با افزایش فشار بین‌المللی بر دمشق، جلوی اعدام او را بگیرند. به غیر از فشارهای سیاسی، خانواده کوهن نیز تلاش کردند این اعدام را متوقف کنند. از لحاظ سیاسی، پای کشورهایی مانند شوروی، کانادا، فرانسه و بلژیک به این کارزار کشیده شد. حتی پاپ پل ششم، رهبر وقت کاتولیک‌های جهان هم به این موضوع ورود کرد. اما این تلاش‌ها مورد پذیرش سوری‌ها قرار نگرفت.
بیشتر بخوانید:
-
نشانه‌های هشداردهنده جاسوسی از تلفن همراه شما
-
دستگاه‌ها و لوازم خانگی چگونه از شما جاسوسی می‌کنند؟
-
شناسایی محل نبرد قادسیه بین ساسانیان ایرانی و لشکریان عرب توسط ماهواره‌های آمریکا
الی کوهن، در ۱۸ مه ۱۹۶۵ (دقیقاً ۶۰ سال پیش در ۲۸ اردیبهشت)، در میدان المرجه دمشق به دار آویخته شد. اعدام او به صورت زنده از تلویزیون سوریه پخش شد. در تمام این ۶۰ سال، درخواست خانواده کوهن برای بازگرداندن بقایای جسد او از سوی دولت‌های مختلف سوریه رد شد. این مسئله از سوی یک مقام سوری نیز مطرح شده است که سوری‌ها سه بار محل دفن کوهن را عوض کردند، چرا که اسرائیل تا مدت‌ها به دنبال بازگرداندن بقایای جنازه او به وسیله عوامل خود بود. پس از سقوط دولت بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴، اسرائیل تلاش‌هایی برای یافتن بقایای جسد کوهن و اسناد باقی‌مانده او آغاز کرده است، اما تاکنون موفقیت چشمگیری نداشته است.
الی کوهن، با نفوذ بی‌نظیر خود، به یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعاتی اسرائیل در دوران حساس جنگ سرد و درگیری‌های منطقه‌ای تبدیل شد. میراث او همچنان در تاریخ اطلاعاتی اسرائیل زنده است و داستان زندگی پرمخاطره او، الهام‌بخش بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها، از جمله سریال معروف «جاسوس» شده است.
