خبر فوری : بهرام بیضایی درگذشت
بهرام بیضایی، اسطوره تکرارناپذیر تئاتر و سینمای ایران و خالق آثار ماندگاری چون “مرگ یزدگرد” و “باشو غریبه کوچک”، پس از دههها پژوهش، نویسندگی و کارگردانی، در سن ۸۷ سالگی درگذشت و جهان فرهنگی ایران را به سوگ نشاند.
به گزارش اول فارس، بهرام بیضایی، نویسنده، کارگردان، پژوهشگر و متفکر برجسته تاریخ هنر ایران، پس از سالها مجاهدت فرهنگی و خلق آثاری ماندگار، در سن ۸۷ سالگی چشم از جهان فروبست.
بیضایی که متولد ۵ دیماه ۱۳۱۷ در تهران بود، درست یک روز پس از سالروز تولدش، در تاریخ ۶ دیماه ۱۴۰۴ در هجرت (ایالات متحده) دار فانی را وداع گفت.
بیضایی با انتشار کتاب مرجع «نمایش در ایران»، یگانه تاریخنامه مهم تئاتر ایرانی را به نگارش درآورد. کارنامه هنری او شامل ساخت ۱۰ فیلم بلند (از جمله شاهکارهای «باشو، غریبه کوچک» و «سگکُشی»)، چهار فیلم کوتاه و نگارش بیش از ۷۰ کتاب و نمایشنامه است. نمایشنامه و فیلم «مرگ یزدگرد» از نگاه بسیاری از منتقدان، نقطه عطف و شاهکار بیبدیل او در عرصه هنر دراماتیک محسوب میشود.
استاد بیضایی که سابقه سالها تدریس در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران را داشت، علیرغم اخراج از کرسی استادی در اوایل دهه ۶۰، هرگز از خلق باز نایستاد. او از سال ۱۳۸۹ به دعوت دانشگاه استنفورد به آمریکا رفت و در آنجا نیز به تحقیق، تدریس و اجرای نمایشهای سترگی پرداخت که ریشه در اساطیر و تاریخ ایران داشتند.
تأثیرگذاری بر نسلهای متمادی او به همراه بزرگانی چون اکبر رادی و ناصر تقوایی، بنیانگذار فصلی نوین در سینما و تئاتر ایران بود. شاگردان بسیاری از جمله سوسن تسلیمی، واروژ کریممسیحی و پرویز شهبازی در محضر او الفبای هنر آموختند. بیضایی تنها یک فیلمساز نبود؛ او مفسر تاریخ و اسطوره بود که با نگاهی ژرف، هویت ایرانی را بر صحنه نمایش و پرده نقرهای بازتعریف کرد.
بسیاری از فیلمنامههای درخشان بهرام بیضایی، به دلیل محدودیتهای موجود یا تفاوت در دیدگاه هنری، توسط خود او کارگردانی نشدند و فیلمسازان مطرح دیگری آنها را مقابل دوربین بردند.
آثار بهرام بیضایی گستردهای عظیم از درام، سینما و پژوهش را در بر میگیرد که میتوان آنها را در چهار دستهبندی اصلی قرار داد:
۱. نمایشنامهها (ادبیات نمایشی)
بیضایی بیش از ۷۰ نمایشنامه به نگارش درآورده است که بسیاری از آنها ارکان ادبیات دراماتیک ایران محسوب میشوند. از مشهورترین آثار او در این حوزه میتوان به «مرگ یزدگرد»، «فتحنامه کلات»، «هشتمین سفر سندباد»، «آرش»، «پهلوان اکبر میمیرد»، «ندبه» و «افرا یا روز میگذرد» اشاره کرد. نمایشنامههای او اغلب با زبانی فاخر و نگاهی اسطورهای یا تاریخی به چالشهای انسانی و اجتماعی میپردازند.
۲. آثار سینمایی (کارگردانی و فیلمنامهنویسی)
کارنامه سینمایی او شامل ۱۰ فیلم بلند است که هر کدام از مهمترین آثار تاریخ سینمای ایران به شمار میروند. فیلمهای «رگبار»، «غریبه و مه»، «کلاغ»، «چریکه تارا» و «مرگ یزدگرد» در دهه ۵۰ و ۶۰ ساخته شدند. در دهههای بعد، او شاهکارهایی چون «باشو، غریبه کوچک» (که بارها برترین فیلم تاریخ سینمای ایران شناخته شده)، «شاید وقتی دیگر»، «مسافران»، «سگکُشی» و آخرین اثرش «وقتی همه خوابیم» را کارگردانی کرد. او همچنین فیلمنامههای متعددی برای دیگران نوشت که «روز واقعه» یکی از سرشناسترین آنهاست.
۳. پژوهشهای بنیادین و تالیفات
بیضایی علاوه بر خلق اثر، پژوهشگری تراز اول در حوزه نمایش و اسطوره بود. کتاب «نمایش در ایران» او همچنان معتبرترین مرجع تاریخنگاری نمایش ایرانی است. از دیگر تالیفات مهم او میتوان به «ریشهیابی درخت کهن» (در حوزه اسطورهشناسی)، «هزارافسان کجاست؟» (درباره ریشههای هزار و یک شب) و «نمایش در ژاپن» اشاره کرد که نشاندهنده تسلط عمیق او بر فرهنگهای مشرقزمین است.
۴. تدوین و تولیدات صحنهای در مهاجرت
بخش پایانی کارنامه او به دوران حضور در دانشگاه استنفورد اختصاص دارد که به اجرای نمایشهای بزرگی همچون «جانا و بلادور» (سایهبازی)، «طربنامه»، «گزارش ارداویراف» و «چهارراه» منجر شد. او در این دوران علاوه بر تدریس، به بازخوانی متون کهن فارسی و ترکیب آنها با تکنیکهای مدرن نمایشی پرداخت و نسل جدیدی از هنرمندان را در خارج از ایران پرورش داد.
در ادامه، لیست دقیق این آثار به تفکیک نام فیلم و کارگردان آورده شده است:
فیلمنامههای ساخته شده توسط دیگران
«روز واقعه» (کارگردان: شهرام اسدی – ۱۳۷۳): مشهورترین فیلمنامه بیضایی که توسط دیگری ساخته شد. این اثر به عنوان یکی از مهمترین فیلمهای عاشورایی تاریخ سینمای ایران شناخته میشود.
«خط قرمز» (کارگردان: مسعود کیمیایی – ۱۳۶۰): این فیلم بر اساس نمایشنامه «شب سمور» بیضایی ساخته شد و یکی از جنجالیترین همکاریهای غیرمستقیم دو غول سینمای ایران بود.
«سلندر» (کارگردان: واروژ کریممسیحی – ۱۳۵۹): یکی از شاگردان برجسته بیضایی این فیلم کوتاه ماندگار را بر اساس طرحی از استاد خود کارگردانی کرد.
«سایه خیال» (کارگردان: حسین دلیر – ۱۳۶۹): فیلمنامه این اثر نیز متعلق به بهرام بیضایی بود که در فضای سینمای پس از انقلاب ساخته شد.
«فصل پنجم» (کارگردان: رفیع پیتز – ۱۳۷۵): این فیلم بر اساس طرح و فیلمنامهای از بیضایی ساخته شد که به موضوعات تقابل سنت و مدرنیته در بستر یک داستان روستایی میپرداخت.
فیلمنامههایی که «فقط» در قالب کتاب منتشر شدند
بخش بزرگی از میراث سینمایی بیضایی، فیلمنامههایی است که هرگز ساخته نشدند اما به عنوان متون ادبی ارزشمند منتشر شدهاند:
عیارنامه
پردهنیزه
دیباچه نوین شاهنامه
آینههای روبرو (که بعدها توسط مرضیه برومند به صورت تئاتر عروسکی و تلهتئاتر اجرا شد)
اتفاق مکتوب
مقصد
فیلم در فیلم
او که بسیاری وی را «وارث فردوسی» و «فردوسی معاصر» مینامند، بیش از شش دهه از عمر خود را صرف اعتلای سینما، تئاتر و ادبیات نوین پارسی کرد.
