به گزارش اول فارس ، آثار درمانی و موارد استفاده از گیاهان دارویی بر کسی پوشیده نیست. اگرچه مصرف گیاهان دارویی با توسعه صنایع شیمیایی محدود شده، چشم‌انداز میزان استفاده از این گیاهان رو به افزایش است. تحقیقات علمی اثربخشی و ایمنی تعدادی از روش‌های طب مکمل ازجمله گیاهان دارویی را در درمان برخی بیماری‌ها به اثبات رسانده است. استفاده از گیاهان دارویی نسبت به دارو‌های شیمیایی علاوه‌بر کاهش در هزینه‌ها می‌تواند اثربخشی بهتر و عوارض کم‌تری داشته باشد.
به گزارش فرارو، یکی از این گیاهان دارویی که در طب سنتی ایران و ملل مختلف سابقه مصرف دیرینه‌ای دارد و خواص درمانی چشم‌گیری برای آن ذکر کرده‌اند، گیاه پونه است. این گیاه دارای بیش‌ترین پراکنش در بین دیگر گیاهان دارویی در کشورمان است. از گیاه پونه در طب سنتی ایران برای درمان نفخ، قولنج روده‌ای، خلط‌آور، اشتهاآور، ضد‌سرفه، ضد اسپاسم، داروی سقط جنین، مسکن درد قاعدگی، ضد تهوع، اسهال و استفراغ استفاده می‌شود. همچنین برگ‌های خشک شده پونه برای عطر دادن به غذا و لبنیات بسیار کاربرد دارد.
مشخصات گیاه
گیاه معطر پونه (پودنه، پونگ، پودینَک، پشه گیاهی، فودنج یا پِدِنه)، با نام انگلیسی Pennyroyal و نام علمی Mentha pulegium گیاهی علفی، گلدار و از خانواده نعناعیان است. گیاه پونه بومی اروپا، شمال آفریقا و خاورمیانه است. این گیاه دارویی در نقاط مختلف دنیا دارای ارقام و گونه‌های متعددی است. گیاه پونه دارای ظاهری شبیه به گیاه نعناع؛ اما با برگ‌های روشن‌تر و کشیده‌تر، بویی قوی و تند و بوته‌ای مقاوم‌تر از نعناع است. این گیاه به صورت انتشارِ ساقه‌های زیرزمینیِ رونده (ریزوم) تکثیر و ازدیاد می‌شود. گل‌های معطر پونه بنفش یا سفید و به صورت خوشه‌ای در طول محور ساقه انتهایی رشد می‌کنند.
تاریخچه
گیاه پونه یک نوع سبزی معطر است که احتمال می‌رود پس از پایان دوره زمین‌شناسی پلیستوسن و اوایل هولوسین در دشت‌های حاصل‌خیز ایران وجود داشته است. شواهد مردم‌شناسی از قبایل و عشایر زاگرس نشان‌گر استفاده فراوان از این گیاه دارویی در مصارف غذایی و درمانی است. اما برای پی بردن به این سوال که آیا جوامع پیش از تاریخ ایران از این گیاه دارویی استفاده می‌کردند، نیاز به شواهد باستان‌شناسی و آزمایش‌های متعدد گرده‌شناسی داریم.
با این حال طبق نوشته‌های متعدد طبیعت‌شناسان رومی و پزشکان یونانی گیاه پونه در اوایل قرن اول میلادی شناخته شده بود. پس از آن در طول قرن هفدهم نیکولاس کالپِپر، گیا‌ه‌شناس معروف انگلیسی در مورد استفاده از پونه برای درمان مارزدگی و بهبود هضم غذا مقالاتی را عرضه کرد. اروپاییان بیش‌تر از اسانس پونه برای از بین بردن کک بهره می‌بردند.
پونه در ایران
گیاه دارویی پونه در مناطق معتدل یا گرمسیر ایران معمولاً در حاشیه باغ‌ها، اطراف چشمه‌ها و کنار جویبار‌ها به صورت خودرو می‌روید. در کشورمان دو نوع گیاه پونه ازجمله پونه کوهی و پونه رود از گونه‌های دیگر شناخته شده‌تر هستند. بیش‌ترین پراکنش این گیاه معطر و دارویی در شهر‌های استان فارس (داراب، جهرم، فسا، کازرون) شهر‌های جنوبی استان کرمان (جیرفت، منوجان، عنبرآباد) استان خوزستان (بهبهان، شوش و رامهرمز) استان‌های کهکیلویه و بویر احمد، ایلام، بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، استان قزوین، تهران و سمنان است.
طبع گیاه پونه
اکثر گونه‌های مربوط به خانواده نعناعیان طبع گرم و خشک دارند. گیاه پونه (کوهی و رود) نیز مانند گیاه نعناع دارای طبع گرم و خشک است.
از فرآورده‌های گیاه پونه
عرق، چای، خوشبوکننده هوا، اسانس و پودر برگ خشک شده پونه در بازار موجود است. برگ‌های خشک شده پونه برای طعم دادن به ماست، کشک، دوغ، آش رشته، سوپ و دیگر غذا‌های سنتی کاربرد دارد.
فواید درمانی گیاه پونه
گیاه پونه دارای اسانس روغنی فرار یا روغن منتول و حاوی مقادیر بالایی از کلسیم، پتاسیم، منیزیم، آهن، ویتامین A و C، تانن، فیبر، رزمارینیک اسید، تیمول، بتاکاریوفیلین و پلی‌فنول‌هاست. این گیاه دارویی دارای خواص ضد‌باکتریایی، ضد‌ویروسی، ضد‌قارچی، آنتی‌اکسیدانی و اثرات آرام‌بخش قوی است.
مفید برای سرماخوردگی و آنفولانزا
گیاه پونه حاوی منتول بالاست. منتول یا جوهر نعناع الکلی ده کربنی است که از روغن اسانس خالص نعناع یا پونه استخراج می‌شود. منتول دارای خواص خلط‌آور و تسکین دهنده علائم سرماخوردگی و آنفولانزا مثل گرفتگی بینی، آبریزش چشم، سرفه و سردرد است. به گزارش فرارو، بخور گیاه پونه به تنفس راحت کمک می‌کند و به عنوان یک ضد احتقان برای سیستم تنفسی و ریه‌ها عمل می‌کند. استفاده از دمنوش پونه باعث سستی مخاط یا بلغم و پاک‌سازی مجاری تنفسی می‌شود. بلعیدن منتول یا جوهر پونه و نعناع بیش از ده گرم سمی و خطرناک است.
پونه مفید برای هضم غذا و درد معده
از گذشته‌های دور تاکنون متخصصان طب سنتی مصرف گیاه پونه را برای مشکلات گوارشی موثر می‌دانستند. تاثیرات گیاه دارویی پونه در درمان نفخ، اسپاسم، معده درد و ترش کردن غذا به اثبات رسیده است. استفاده از دمنوش پونه به عنوان دارویی ضد اسپاسم باعث تسکین درد معده می‌شود. برخی از متخصصان معتقدند که استفاده از پونه موجب بهبود عملکرد کبد و تشویق به تولید صفرا شده و به هضم بهتر غذا کمک می‌کند.
پونه برای درمان آکنه یا جوش صورت
گیاه پونه با خاصیت ضد باکتری بالا یک نوع آنتی‌بیوتیک طبیعی در مقابل باکتری‌های بیماری‌زاست. شست و شوی نامنظم صورت، چربی پوست و ماندگاری برخی از لوازم آرایش روی پوست موجب تجمع باکتری و ایجاد جوش می‌شود. با استفاده از ماسک پونه می‌توان از بروز جوش‌های چرکی جلوگیری کرد. برای این منظور از عرق خالص گیاه پونه بر روی پوست صورت استفاده کنید. یک دستمال کاغذی صاف را با عرق پونه آغشته کنید و مانند ماسک روی پوست صورت خود بگذارید. پونه ممکن است برای برخی از افراد ایجاد حساسیت کند. قبل از استفاده از ماسک عرق پونه مقداری از آن را روی بازو یا مچ دست بکشید. در صورت قرمز نشدن یا نداشتن خارش می‌توان از آن روی پوست صورت استفاده کرد.
پونه موثر در کاهش درد عضلات و مفاصل
اسانس گیاه پونه از خواص گرم کننده و بی‌حس کننده برخوردار است و در ماساژ‌ها برای کمک به کاهش درد عضلات و مفاصل استفاده می‌شود. از قدیم گیاهان دارویی دارای طبع گرم و خشک را برای درمان بیماری‌هایی مانند: روماتیسم و آرتروز مفید می‌دانستند. گیاه پونه با طبع گرم و خشک و خاصیت کاهنده اسیداوریک برای درمان بیماری نقرس و آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) موثر است.
پونه برای آرامش ذهن و خواب عمیق
منتول بالای موجود در گیاه پونه و اکثر گروه نعناعیان برای کاهش سردرد و آرامش ذهن موثر است. تحقیقات صورت گرفته تاکنون خواص آرامش‌بخشی خفیف گیاه پونه را به اثبات رساندند. از این گیاه در گذشته برای درمان هیستری استفاده می‌شد. گیاه پونه به دلیل رایحه تند و مطبوع در موارد آروماتراپی بسیار کاربرد دارد. برای خواب بهتر از دمنوش با ترکیب گیاه اسطوخودوس و پونه استفاده کنید.
پونه گیاه ضد اسهال و عفونت روده
اسهال یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی و درمانی در سراسر دنیاست. براساس تحقیق صورت گرفته در دانشگاه علوم پزشکی یاسوج مطالعه‌ای با هدف بررسی تاثیر پودر برگ گیاه پونه در درمان اسهال حاد غیرباکتریان کودکان انجام گرفت. نتایج مطالعه نشان داد که گیاه پونه به عنوان دارویی گیاهی دارای اثر ضد اسهال بالایی است. علاوه‌بر این مطالعات مردم‌شناسی نشان داد که بسیاری از جوامع سنتی برای درمان اسهال از عرق گیاه پونه رودخانه استفاده می‌کنند.
دفع حشرات با پونه
خوردن یا ضماد گذاشتن پونه پادزهر نیش حشرات و دور کننده زنبور‌ها و مگس‌هاست. همچنین دود کردن برگ پونه موجب دور کردن حشرات می‌شود. پونه بیابان داروی نیش عقرب است. برای دفع حشرات از کاشت گیاه پونه در منزل یا استفاده از عطر و برگ خشک آن در اتاق بهره ببرید.
خواص دیگر گیاه پونه
کاهش درد‌های قاعدگی و تنظیم عادت ماهانه، ضد عفونی کننده مجاری ادرار، تقویت قوای جنسی، ضد التهاب، رفع غش، مقوی قلب، خوشبو کننده دهان، ضدعفونی کننده زخم‌های دهان، ضد ویروس، مفید برای کلیه و کبد، ضد قارچ، تنظیم فشار خون، ادرارآور، رفع تب، رفع عفونت، درمان سردرد، درمان آبله و سل.
عوارض استفاده بیش از حد گیاه پونه و فرآورده‌های آن
• گیاه پونه و فرآورده‌های آن برای زنان باردار منع است. استفاده از پونه در مصارف بالا موجب تحریک انقباض رحم و افزایش جریان قاعدگی و سقط جنین خواهد شد.
• در مصارف کم آن هم عرق یا دمنوش پونه رودخانه برای کودکان مشکلی ندارد. اما استفاده از جوهر پونه به صورت خوراکی برای هر سنی خطرناک است.
• مصرف بیش از حد پونه موجب مسمومیت می‌شود.
• ممکن است برای برخی افراد ایجاد حساسیت کند. این حساسیت به صورت خارش و قرمزی پوست و چشم و عطسه یا سرفه نمایان می‌شود.
• در مصارف کم آن هم عرق یا دمنوش پونه رودخانه برای کودکان مشکلی ندارد. اما استفاده از جوهر پونه به صورت خوراکی برای هر سنی خطرناک است.
• مصرف بیش از حد پونه موجب مسمومیت می‌شود.
• ممکن است برای برخی افراد ایجاد حساسیت کند. این حساسیت به صورت خارش و قرمزی پوست و چشم و عطسه یا سرفه نمایان می‌شود.
طرز تهیه دمنوش پونه
برای تهیه دمنوش معطر و خوش‌طعم گیاه پونه به یک قاشق غذاخوری پودر برگ خشک شده این گیاه یا تعدادی گل و برگ تازه پونه نیاز دارید. ابتدا پونه‌ها را درون لیوان بریزید و آب جوش را به آن اضافه کنید. روی لیوان را بپوشانید تا ده دقیقه دمنوش شما دم بکشد. پس از این دمنوش پونه آماده است. این دمنوش دارویی دارای طبع گرم و مناسب برای افراد سرد مزاج است. در مواقع مسمومیت، دل درد، نفخ معده و سرماخوردگی می‌توانید تا دوره درمان از این دمنوش روزانه دو مرتبه استفاده کنید.
روش‌های کشت و ازدیاد پونه رودخانه
گیاه پونه رودخانه گیاهی است که در زمین مرطوب و زیر نور مستقیم آفتاب به گونه‌ای تهاجمی تبدیل می‌شود. تکثیر این گیاه دارویی بسیار آسان است. گیاه پونه به روش قلمه، تقسیم ریشه یا پاجوش و بذر تکثیر می‌شود. این گیاه در فصول مختلف به‌خصوص بهار و اوایل پاییز تکثیر می‌شود. بذر این گیاه دارویی در اواخر تابستان پس از ریزش گل‌ها قابل برداشت است. البته بذر پونه را از فروشگاه‌های اینترنتی معتبر فروش بذر، گلخانه‌های سطح شهر و برخی عطار‌ی‌ها می‌توان تهیه کرد. روش دیگر برای تهیه پونه زمانی است که به طبیعت می‌روید. با برداشت قلمه یا قسمتی از ریشه پونه می‌توانید این گیاه را به گلدان یا باغچه انتقال بدهید.
کاشت پونه از طریق بذر
• بهترین زمان کاشت بذر پونه در باغچه حیاط یا گلدان اواسط اردیبهشت تا اواخر خرداد ماه است.
• ابتدا باید بستر کشت را محیا کنید. خاک معمولی باغچه، ماسه، با ترکیب کود دام پوسیده و کاملاً زهکش‌دار برای کاشت مناسب است. خاک شخم خورده و کاملا زیر رو شده باشد.
• بذر‌ها را بر روی بستر کشت بپاشید. البته می‌توان برای مقابله با پرندگان و حشراتی که بذر‌ها را می‌خوردند، آن‌ها را در عمق ۵/. سانتی‌متر از سطح خاک بکارید.
• خاک را با اسپری آب کاملاً مرطوب کنید. آبیاری به شیوه‌ای نباشد که بذر‌ها را با خود بشوید.
• نور مستقیم آفتاب را برای بستر کشت خود محیا کنید. گیاه پونه روزانه حداقل به ۴ ساعت نور مستقیم خورشید نیاز دارد.
• گیاه پونه رطوبت‌دوست است؛ درنتیجه به خاک همیشه مرطوب نیاز دارد. فراموش نکنید که آبیاری زیاد، خاک باتلاقی و چسبناک نیز موجب پوسیدگی ریشه این گیاه دارویی می‌شود.
• ابتدا باید بستر کشت را محیا کنید. خاک معمولی باغچه، ماسه، با ترکیب کود دام پوسیده و کاملاً زهکش‌دار برای کاشت مناسب است. خاک شخم خورده و کاملا زیر رو شده باشد.
• بذر‌ها را بر روی بستر کشت بپاشید. البته می‌توان برای مقابله با پرندگان و حشراتی که بذر‌ها را می‌خوردند، آن‌ها را در عمق ۵/. سانتی‌متر از سطح خاک بکارید.
• خاک را با اسپری آب کاملاً مرطوب کنید. آبیاری به شیوه‌ای نباشد که بذر‌ها را با خود بشوید.
• نور مستقیم آفتاب را برای بستر کشت خود محیا کنید. گیاه پونه روزانه حداقل به ۴ ساعت نور مستقیم خورشید نیاز دارد.
• گیاه پونه رطوبت‌دوست است؛ درنتیجه به خاک همیشه مرطوب نیاز دارد. فراموش نکنید که آبیاری زیاد، خاک باتلاقی و چسبناک نیز موجب پوسیدگی ریشه این گیاه دارویی می‌شود.
کاشت پونه از طریق تقسیم ریشه یا پاجوش و قلمه
• پونه گیاه مقاومی است و تکثیر آن به روش تقسیم ریشه، پاجوش و قلمه موفقیت‌آمیز خواهد بود.
• ابتدا بستر کشت را با استفاده از ترکیب خاک گفته شده محیا کنید.
• قلمه چوبی، قسمتی از ریزوم (ریشه) یا پاجوش را که از قبل تهیه کردید، درون خاک بکارید. قلمه و پاجوش به صورت عمودی به گونه‌ای که حدود ۳ سانتی‌متر آن درون خاک باشد. ریزوم باید در عمق ۵/۰ سانتی‌متری از سطح خاک و به روش افقی یا جنازه‌ای کاشته شود.
• خاک گیاه را همیشه مرطوب نگه دارید.
• بستر کشت را در هوای آزاد و با نور مستقیم آفتاب قرار بدهید.
• گیاه پس از دو هفته شروع به رشد و جوانه‌زنی می‌کند.
• ابتدا بستر کشت را با استفاده از ترکیب خاک گفته شده محیا کنید.
• قلمه چوبی، قسمتی از ریزوم (ریشه) یا پاجوش را که از قبل تهیه کردید، درون خاک بکارید. قلمه و پاجوش به صورت عمودی به گونه‌ای که حدود ۳ سانتی‌متر آن درون خاک باشد. ریزوم باید در عمق ۵/۰ سانتی‌متری از سطح خاک و به روش افقی یا جنازه‌ای کاشته شود.
• خاک گیاه را همیشه مرطوب نگه دارید.
• بستر کشت را در هوای آزاد و با نور مستقیم آفتاب قرار بدهید.
• گیاه پس از دو هفته شروع به رشد و جوانه‌زنی می‌کند.
زمان برداشت برگ‌های پونه در هنگام سایه و اواخر بهار تا پاییز است و گل‌ها در پایان تابستان پدیدار می‌شوند.
نظرات