ریسک آزمون‌وخطا در حوضه آبریز زاینده‌رود بالاست ، مواظب باشید

به‌واسطه شرایط اقلیمی حاضر بر کشور و عدم تأثیر اثرات پدیده ال نینو تأکید شده توسط وزارت نیرو و پیگیری ستاد حوادث غیرمترقبه استان در آمادگی دستگاه‌های اجرایی، این مقاله به رشته تحریر درآمده است.

رضا آقایی ،کارشناس آب در اصفهان زیبا نوشت: به‌واسطه شرایط اقلیمی حاضر بر کشور و عدم تأثیر اثرات پدیده ال نینو تأکید شده توسط وزارت نیرو و پیگیری ستاد حوادث غیرمترقبه استان در آمادگی دستگاه‌های اجرایی، این مقاله به رشته تحریر درآمده است.

در پدیده ال نینو دمای سطح اقیانوس آرام جنوبی افزایش می‌یابد. در پی این افزایش دما، میزان تبخیر سطحی از این بخش از اقیانوس افزایش می‌یابد و باعث شکل‌گیری ابرهای باران‌زا خواهد شد.

شکل‌گیری باران‌های مقطعی و سریع احتمال وقوع سیل را به‌صورت فراوانی افزایش خواهد داد. ال نینو برای ساکنان کشورهای حاشیه اقیانوس آرام جنوبی از قبیل پرو، اکوادور و شیلی پدیده‌ای نام‌آشناست؛ به‌طورکلی کشورهای حاشیه شرقی اقیانوس آرام جنوبی که دارای جوی خشک و گرم همراه با فرونشست هوا هستند به‌شدت متأثر از این پدیده‌اند.

در طول پدیده ال نینو بادها در استوا بر روی اقیانوس از غرب به شرق می‌وزند. این بادها در سطح آب اقیانوس جابه‌جا شده و آب‌های گرم سطح اقیانوس را که به‌وسیله خورشید در مناطق گرمسیری حرارت دیده‌اند، به سواحل غربی شمال و جنوب قاره آمریکا می‌برد.

به دنبال آب‌های گرم، بارندگی نیز به سمت مشرق متمایل می‌شود. یکی از نشانه کلیدی ال نینو، افزایش دمای غیرعادی در امتداد و هر دو طرف خط استوا در اقیانوس آرام مرکزی و شرقی است. این جریان هرچند سال یک‌بار با یک گرمایش عظیم و غیرمعمول همراه می‌شود.

ال‌نینو اصولا تغییراتی در موقعیت تندبادها به وجود آورده و موجب پدیدآمدن رفتارهای آب و هوایی غیرمعمول در کره زمین می‌شود. تغییرات در تندبادها بر آب‌وهوا نه‌تنها در شمال و جنوب قاره آمریکا بلکه در نقاط دوردستی همچون آفریقا و نواحی جنوبگان تأثیر می‌گذارد.

در حالت عادی آب‌وهوای نواحی گرمسیری منطقه غرب دارای دمای بیشتر از ۱۰درجه سانتیگراد نسبت به سواحل شرق پرو و اکوادور در اقیانوس آرام جنوبی است.

فشار هوا در بالای آب‌های گرم کاملا پایین است. هوای مرطوب برخاسته از منطقه باعث تشکیل ابرهای سنگین و باران‌های شدیدی مشابه باران‌های جنوب شرقی آسیا، گینه نو و شمال استرالیا می‌شود که نهایتا منجر به افزایش بارندگی در مناطق جنوبی آمریکا و پرو و منجر به خشک‌سالی در قسمت غربی اقیانوس آرام شامل استرالیا و کشورهای مجاور می‌شود.

در طی یک رویداد ال‌نینو نابهنجاری‌های دمای سطح دریا، سطحی به وسعت پنج‌میلیون کیلومترمربع را در طی مراحل انتقال تا تکامل پوشش می‌دهد. تأثیر پدیده ال‌نینو در مناطق استوایی بسیار شدید است؛ به‌طوری‌که وقوع سیل در مناطق شرقی و آتش‌سوزی در مناطق غربی اقیانوس آرام پدیده‌ای است که در کشورهای استوایی با وقوع ال‌نینو متداول است؛ اما با فاصله‌گرفتن از مرکز این پدیده به سمت شمال و یا جنوب از تأثیر آن کاسته می‌شود.

اثرات ال‌نینو بر کشور ما تنها می‌تواند در قالب پدیده‌های دورپیوندی مطرح شود. پدیده‌های دورپیوند به زبان ساده پدیده‌هایی هستند که وقوع آن‌ها در منطقه‌ای باعث تأثیر بر مناطق دیگر می‌شود. پدیده‌های دورپیوندی که بر روی منطقه ایران به‌صورت مستقیم تأثیر دارند NAO, AO, MEI, MJO و همچنین مانسون هندوستان هستند؛ ولی ال‌نینو اثر غیرمستقیم داشته و تنها با تأثیر روی سایر دورپیوندها، مقدار و توزیع زمانی و مکانی بارش و دما را متأثر می‌سازد؛ اما با توجه به اینکه طی سال جاری کاهش دمای اقیانوس آرام در مناطق شرقی و مرکزی در حدود ۳درجه بوده که در ۵۰ سال اخیر کم‌نظیر است، احتمال اینکه تأثیر پدیده ال‌نینو بر مناطق خاورمیانه وجود داشته باشد، دور از ذهن نیست.

با توجه به توضیحات فوق در جهت آشنایی نسبی با پدیده ال‌نینو و تأثیر آن بر کشور، تقریبا از اواسط تابستان وزارت نیرو و ستاد حوادث مترقبه هشدارهای مکرری در خصوص پدیده ال‌نینو صادر کردند و در این رابطه به تمام دستگاه‌ها جهت آمادگی برای کاهش خسارت‌های این پدیده هشدار دادند.

همچنین در خبرها از قول سخن‌گوی صنعت آب ایران در خصوص پدیده ال‌نینو و تأثیر آن بر ایران آمده بود که با توجه به پیش‌بینی‌های انسو (انسو جزو پدیده‌های دورپیوند اقلیمی است که می‌تواند آب‌وهوای مناطق مختلف سطح کره زمین را تحت‌الشعاع قرار دهد و بر خشک‌سالی نیز تأثیرگذار باشد)، پدیده ال‌نینو به‌عنوان فاز گرم انسو در جهان حاکم است (در مقابل پدیده لانینا به‌عنوان فاز سرد انسو) و اقلیم ایران نیز به‌طور نسبی از این پدیده متأثر است.

او با بیان اینکه تأثیر ال‌نینو در ایران گرم شدن دمای هوا و افزایش بارش در فصول سرد است، گفته که با توجه به دمای بالای هوا در فاز ال‌نینو، ظرفیت رطوبتی هوا فزونی می‌یابد؛ لذا بارش‌های حادث‌شده معمولا دارای تخلیه رطوبتی بالا و همراه با سیل و طغیان رودخانه‌ها هستند.

بررسی نتایج پیش‌بینی‌های فصلی برای پاییز و زمستان پیش‌ رو، نشانگر این است که به‌جز در جنوب و جنوب شرق کشور در استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، هرمزگان، فارس، خراسان جنوبی و یزد که دارای شرایط بارشی نرمال و اندکی بالاتر از نرمال خواهند بود، سایر بخش‌های کشور با افزایش بارش و شرایط فوق‌نرمال روبه‌رو خواهند بود.

پدیدآمدن چنین شرایط فوق‌نرمالی در فاز ال‌نینو، خبر از وقوع بارش‌های سنگین و سیل‌آسا دارد و در صورت تحقق پیش‌بینی‌های فصلی، انتظار آن می‌رود که بخش عمـده کشور در پاییز و زمستان پیش رو با وقایع حدی اقلیمی مواجه بوده و بارش‌های شدید و رودخانه‌ها سیلابی را تجربه کنند.

البته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشک سالی سازمان هواشناسی کشور با تأکید بر اینکه ال‌نینو اثر مستقیم بر ایران ندارد، تأکید داشت که نباید بیخودی مردم را نگران کرد و به نظر او چون این پدیده در فاصله تقریبی ۲۰هزار کیلومتری با ایران است و در اقیانوس آرام شکل می‌گیرد، ازاین‌رو تأثیر ملموسی بر آب‌وهوای کشورمان ندارد.

مطابق توضیحات عنوان‌شده درخصوص تأثیر پدیده ال‌نینو بر کشور ایران و مصاحبه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشک‌سالی سازمان هواشناسی، تأثیر این پدیده بر کشور ما ناچیز بوده و حتی در ردیف پدیده‌های دورپیوند نیز قرار نمی‌گیرد و در صورت وقوع این پدیده اثرات مثبت و منفی آن بر کشور ما معنا‌دار نخواهد بود؛ بنابراین وقوع پدیده‌های اقلیمی مشابه بروز هوای سرد سال ۱۳۸۶ و یا سیل سال ۱۳۹۷ و یا خشک‌سالی‌های متعدد و نظایر آن قطعا توسط سازمان‌های ذی‌ربط و به خصوص سازمان هواشناسی کشور ارزیابی شده است.

در این رابطه چندموضوع قابل‌توجه است؛ اینکه نفس اینکه رخدادهای طبیعی را قبل از وقوع و با یک فـاصله زمـانی منـاسب پیش‌بینی و متعاقب آن هشدارهای لازم داده شود، کاری درست، لازم‌الاجرا و منطبق بر مدیریت حوادث‌های طبیعی است.

هشدارهای مربوط به وقوع پدیده‌های اقلیمی مستلزم شناخت کافی از آن پدیده خواهد بود و در صورت عدم‌شناخت صحیح این پدیده، پیش‌بینی وقوع، شدت و مدت آن دچار خطا خواهد بود.

بالابردن سطح هشدار در وقوع پدیده‌های هواشناسی که احتمال بروز آن با تردید مواجه است، می‌تواند هزینه‌هایی را برای کشور ایجاد کند؛ همچنین بالابردن سطح هشدار در وقوع این پدیده‌ها تأثیر نامطلوبی در مدیریت منابع آب کشور خواهد داشت.

ناهماهنگی در شناخت این پدیده‌ها از سوی دستگاه‌های ذی‌ربط نتایج مأیوس‌کننده‌ای در جامعه اجرایی کشور خواهد گذاشت. ناهماهنگی و خلط مسئولیت در پیش‌بینی و درجه تأثیر پدیده ال‌نینو در کشور از یک سو و اخطارهای فراوان به دستگاه‌هایی که به نحوی با نتایج این پدیده مواجه می‌شوند از سوی دیگر، جامعه اجرایی و یا حتی نخبگان کشور را به‌سوی بی‌اعتمادی به این ‌گونه پیش‌بینی‌ها سوق داده و در قبال این شرایط، بازار انواع شایعه‌ها در جامعه رونق پیدا کرده است.

علاوه بر آن، فصل پاییز در مدیریت مصرف آب به‌عنوان یک‌فصل تعیین‌کننده خواهد بود؛ زیرا با توجه به پیش‌بینی‌های اقلیمی و ذخایر مخازن سدها، مدیریت رهاسازی برای شروع فصل کشت انجام خواهد شد و خطا در این مورد می‌تواند اثرات منفی بر دنباله مصارف و به خصوص در بخش کشاورزی در سایر فصول، به ویژه فصل بهار داشته باشد و مدیریت مخازن را با چالش جدی مواجه کند.

این موضوع زمانی از اهمیت زیادی برخوردار خواهد شد که جمعیت معنا‌داری نیز زیرپوشش شبکه آب شرب این مخازن قرار گرفته باشند و مدیریت آب کشور در یک شرایط دشوار الزام برای تأمین دنباله آب توزیع‌شده در فصل پاییز از یک‌سو و حفظ دامنه مطمئن تأمین آب شرب جمعیت زیرپوشش این مخزن، قرار گرفته است.

هرچند هنوز این امیدواری وجود دارد که بارش‌های پیش رو بتواند نیازهای تعریف‌شده را پاسخگو باشد؛ ولی انتخاب روش مدیریت آب کشور بر مبنای پدیده‌های فرا دورپیوند در سال جاری آبی به خصوص در حوضه آبریز زاینده‌رود کاری پرریسک بوده است و امید است مدیریت آب کشور و استان در ادامه سناریوهای محتمل در خصوص شرایط آبی حاکم را موردارزیابی درست و منطقی قرار داده باشند و وضعیت فعلی تجربه‌ای شده باشد برای عدم تکرار این تصمیم‌ها.