آب یکی از منابع حیاتی در کره زمین بوده و اهمیت آب در زندگی بشر بر کسی پوشیده نیست. آب زمین همواره در حال جابجایی است و چرخه آب نقطه آغاز و پایانی ندارد، آب از مایع به بخار یا به یخ تبدیل می‌شود و دوباره به حالت اول بازمی‌گردد. چرخه آب میلیاردها سال است که در حال تکرار است. (تصویر ۱)
یکی از فرآیندهای چرخه آب، “رواناب های سطحی است”. برخی از این رواناب‌ها به صورت رودخانه‌های دائمی مسیری را از سرچشمه تا دریا طی می کنند که طی سالیان متمادی در طول مسیر خود علاوه بر جذب و تغذیه پوشش‌های گیاهی، مورد بهره برداری توسط مردم نیز قرار می گیرند. اما بعضی اوقات این رواناب‌ها تبدیل به سیل می گردند.
در هنگام بارش باران و برف، مقداری از آب جذب خاک و گیاهان می شود؛ درصدی تبخیر می‌شود و باقیمانده جاری می گردد. سیلاب زمانی روی می‌دهد که خاک و گیاهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتیجه کانال طبیعی رودخانه کشش گذردهی رواناب ایجاد شده را نداشته باشد. به طور متوسط تقریبا ۳۰ درصد بارش به رواناب تبدیل می شود که این میزان با ذوب برف افزایش می یابد. سیلاب‌هایی که به صورت متفاوت روی می دهد منطقه ای به نام سیلاب‌دشت را در اطراف رودخانه بوجود می آورند.
سیلاب‌های رودخانه اغلب ناشی از بارش های شدید می باشد که در برخی موارد همراه با ذوب برف است؛ یعنی یک نعمت خدادادی که قرار است منشاء حیات و زندگی و آسایش برای بشر باشد، بدلیل عدم مدیریت صحیح تبدیل به یک آفت و بلای جبران ناپذیر می شود. روشهای مختلف مهار سیلاب از زمان‌های دور بکار گرفته می شوند. اینها شامل احیاء جنگل‌ها، احداث سیل بندها، سدها، مخازن و کانال‌های سیلاب‌بر می‌باشند.
وقتی صحبت از ذخیره سازی آب به میان می آید، آنچه ابتدا به ساکن به ذهن متبادر می گردد، ایجاد سد است که به صورت بتنی و خاکی مرسوم است؛ و البته مستلزم صرف زمان و هزینه های گزاف و مطالعه و برنامه‌ریزی و تخصیص بودجه و اجرا در سطح ملی می‌باشد. اما آنچه به دست فراموشی سپرده شده است، تمهیدات بسیار ساده‌ای است که بشر از دیر باز برای کنترل و هدایت و ذخیره سازی آب به‌کار می‌برده است.
انسان‌ها همیشه برای جلوگیری از فرسایش خاک و خسارت محصولاتشان در مسیر آب اقدام به سنگ چینی به صورت خشکه می‌کرده‌اند که هنوز هم این روش در مزارع و باغات و اطراف روستاها مرسوم است. قطعا خوانندگان عزیز کازرونی با این سازه بسیار ساده و طبیعی مواجه شده‌اند. در منطقه کوهستانی “دوان” سنگ‌چینی خشکه اطراف تاکستان ها به وفور دیده می‌شود.(تصویر ۲)
اما این سنگ چینی که پایداری آن صرفا به‌صورت اصطکاکی و ثقلی است، به مرور زمان و در اثر نیروهای جانبی ناشی از سیلاب‌ها و زلزله دچار از هم گسیختگی شده و نیازمند بازسازی مداوم است.
در مصر باستان، مصریان با بافتن حصیر به شکل جعبه و قرار دادن سنگ در آن، مانع از جداشدن سنگ‌ها می شدند (تصویر ۳)
در سال ۱۸۹۴ میلادی ایتالیائی‌ها برای جلوگیری از فرسایش دیواره‌های رودخانه رنو همین عمل را با قرار دادن سنگ درون جعبه‌های سیمی استوانه ای انجام دادند و به این شکل “گابیون” ابداع شد .
“گابیون” که در فارسی به آن “توری سنگی” گفته می‌شود، عبارت است از یک سبد مکعب مستطیل که با سیم‌های گالوانیزه توری مانند ساخته شده، کنار هم قرار گرفته، با سنگ پر شده و با سیم گالوانیزه به همدیگر دوخته می‌شوند. (تصاویر ۴ و ۵)
موارد استفاده گابیون:
۱- دیوار حائل جهت جلوگیری از رانش خاک
۲- دیوارهای محافظتی حاشیه رودخانه‌ها به خصوص در شعاع بزرگ جهت جلوگیری از فرسایش دیواره رودخانه (تصویر ۶)
۳- ایجاد سیل بند جهت کاهش سرعت آب و جلوگیری از فرسایش خاک و تخریب
۴- انحراف مسیر آب
۵- ایجاد بند برای آبخیز داری/جذب و یا ذخیره آب (تصویر ۷ و ۸)
مزایای گابیون :
۱- هسته اصلی گابیون سنگ است که در اکثر مناطق به وفور یافت می‌شود .
۲- سبد گابیون تاشو است در نتیجه حداقل حجم را در حمل و نقل دارد .
۳- برای اجرای آن نیاز به نیروی متخصص نیست و با یک آموزش ساده از اهالی و کارگران محل می توان بهره جست
۴- در هر شکل و ابعادی قابل اجراست
۵- در مناطق صعب العبور هم بر خلاف بندهای بتنی و خاکی با کمترین هزینه قابل اجرا است
۶- برخلاف بندهای بتنی و خاکی که درصورت شسته شدن خاک بستر، دچار شکست و از بین رفتن بند می‌شود، قابلیت انعطافی داشته و خود را احیا می‌کند
۷- مصالح آن قابل بازیافت و نیز قابل اصلاح و بازسازی است
۸- سریع اجرا می شود
۹- با تامین مختصر بودجه و یا همیاری مردم و البته با هماهنگی سازمان های ذیربط قابل اجرا است.
علیرغم اینکه شهرستان کازرون در استان مقام دوم بارش باران را داراست، اما همچون دیگر مناطق کشور طی سال های اخیر با کمبود و بحران آب مواجه شده است. اگرچه از دلایل بحران آب می‌توان خشکسالی و کاهش نزولات آسمانی و یا برداشت بی رویه آب بر شمرد، اما دلیل قابل توجه دیگر آن، عدم مدیریت و کنترل رواناب‌ها می‌باشد .
همانطور که اشاره شد، اجرای بندهای بتنی مستلزم طی مراحل اداری و مهندسی پیچیده و همچنین تخصیص بودجه و صرف زمان زیاد می‌باشد. لیکن در صورت یک هماهنگی منسجم بین تشکل های مردم نهاد و سازمان‌های ذیربط از جمله شورای شهرستان و اداره آبخیزداری و منابع طبیعی می‌توان تمام نقاطی که پتانسیل اجرای گابیون جهت آبخیزداری را دارند شناسایی کرد و با هماهنگی دهیاری‌ها و از طریق اهالی مناطق در سطح گسترده با هزینه حداقلی نسبت به ایجاد بند و آبخیزداری در سطح شهرستان اقدام کرده و بخشی از بحران آب و فرسایش خاک را حل نمود.
*نویسنده: محمدباقر توانگر* کارشناس ارشد مهندسی و مدیریت ساخت
نظرات