طالبان سد «دوستی» اصلی‌ترین منبع آب شرب خراسان‌رضوی را خشک کردند
سد «دوستی» مهمترین منبع تأمین‌کننده آب شرب خراسان‌رضوی و به‌ویژه کلانشهر مشهد با بیش از سه میلیون نفر جمعیت است. سدی که بنابه اعلام شرکت آب‌منطقه‌ای این استان عملاً در روزهای گذشته به «حجم مرده» رسیده است. گرچه کاهش بارندگی در این منطقه بر پرشدگی سد دوستی بی‌تأثیر نیست، اما اصلی‌ترین دلیل بی‌آبی مطلق این سد، آبگیری سد «پاشدان» در ولایت هرات افغانستان و کنترل کامل آب رودخانه فرامرزی «هریرود» از سوی طالبان است که نه‌فقط ایران، بلکه ترکمنستان را هم دچار بحران کرده است.
«حجم ذخیره آبی چهار سد تأمین‌کننده آب شرب مشهد شامل سدهای «دوستی»، «ارداک»، «طرق» و «کارده» در سال جاری به ۹ درصد کاهش یافت.» این مهمترین بخش خبری است که «محمدعلی نعمت‌نژاد»، مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای خراسان‌رضوی، روز گذشته اعلام کرده است. به‌گفته او، ذخیره آبی سدهای تأمین‌کننده آب شرب مشهد به ۹ درصد کاهش یافت، این درحالی‌است که میزان پرشدگی این سدها در سال گذشته ۱۵ درصد بوده است.
کاهش بارندگی
به‌گفته نعمت‌نژاد، بارندگی در سال آبی گذشته در شهرستان مشهد ۲۲۳.۶ میلی‌متر و در سال آبی جاری فقط ۱۲۱ میلی‌متر بوده که نسبت به میانگین بلندمدت ۳۸ درصد کاهش داشته است. پرشدگی سدها در استان خراسان‌رضوی در حال حاضر ۱۱ درصد است و این درحالی‌است که سال گذشته میزان پرشدگی سدها در استان ۱۸ درصد بوده: «در سال آبی جاری تنها ۱۲۲.۳ میلی‌متر بارندگی در استان داشته‌ایم که نسبت به میانگین بلندمدت ۳۰ درصد کاهش دارد. سال سخت آبی در مشهد و استان خراسان‌رضوی است. مردم در شهر مشهد و در استان خراسان‌رضوی با مدیریت صحیح مصرف آب باید به تأمین پایدار آب شرب در شهر مشهد و شهرهای دیگر استان کمک کنند. همچنین، تأمین اعتبار لازم برای اجرا و به ثمر رساندن پروژه‌های تأمین پایدار آب شرب مشهد نیز بسیار ضروری است.»
اما تمام ماجرای بی‌آبی در مشهد و خالی بودن سد دوستی، در آسمان و نباریدن خلاصه نمی‌شود. آبگیری «سد پاشدان» در ولایت هرات موجب شده است عملاً آبی از بالادست «هریرود» به‌سمت ایران و البته کشور ترکمنستان روانه نشود. سد دوستی اصلی‌ترین منبع تأمین آب شرب خراسان‌رضوی حالا خالی مانده است.
از پایان اجلاس «مجمع گفت‌وگوهای تهران» که «امیرخان متقی»، وزیر امور خارجه طالبان، نیز در آن حضور داشت، ۱۰ روز هم نمی‌گذرد؛ اجلاسی که متقی در آن گفت به حق همسایگی احترام می‌گذارد و ادای حقابه تاریخی ایران را فارغ از معاهده (در مورد هیرمند) تکلیف خود می‌دانند. با‌این‌حال، طالبان نه در مورد هیرمند و هریرود، نه فراه و نه خاشرود به حقابه تاریخی وفادار نیست.
امتیاز طالبان
«حبیب اعلایی»، کارشناس آب، می‌گوید: «طالبان از آب به‌خوبی به‌عنوان یک امتیاز استفاده می‌کند. او حتی در مورد هیرمند که معاهده قانونی با ما دارد، متعهد به حقابه نیست.» اعلایی می‌گوید: «در مدت اردیبهشت و پس از آخرین سیلاب، در بالادست «سد کجکی» طالبان، نه از روی عمل به تعهد بلکه به‌خاطر تغییر شرایط سیاسی ایران، مسیر آب هیرمند به‌سمت ایران را کمی گشود. مذاکره ایران و آمریکا یکی از مواردی است که در این موضوع نقش پررنگی داشته است. متأسفانه فرصت حضور متقی در ایران هم فرصتی بود که سوخت. یعنی این سفر برای ایران هیچ دستاوردی جز تبلیغات طالبان نداشت.»
موضوع در مورد هریرود و سد دوستی متفاوت‌تر از هیرمند است. اردیبهشت سال قبل وقتی با حضور «ملا عبدالغنی برادر»، معاون نخست‌وزیر و «عبدالطیف منصور»، سرپرست وزارت آب و انرژی طالبان، در هرات عملیات آبگیری پاشدان آغاز شد، نه ایران و نه ترکمنستان جز تماشا کار دیگری انجام ندادند. سدی که از ظرفیت ذخیره ۴۵ میلیون مترمکعب آب، تولید دو مگاوات برق و آبیاری ۱۳ هزار هکتار زمین کشاورزی برخوردار است. به‌همین‌خاطر، ساخت آن از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۳، تبدیل به چالشی مهم برای دولت‌های افغانستان شده بود. در دوران جمهوری، مقامات این کشور اعلام کرده بودند ساخت سد پاشدان تنها سه سال طول می‌کشد، اما به‌دلیل ناامنی، ساخت این سد ۱۳ سال بعد هم تمام نشده بود. در آن زمان طالبان با حمله به سد پاشدان و عوامل سازنده آن باعث ایجاد ناامنی شدند؛ به‌طوری‌که در سال‌های آخر دولت اشرف غنی ( تقریباً حدود سه سال)، ساخت سد پاشدان عملاً متوقف شده بود. اما حالا طالبان در دوران زمام‌داری جدید، نه‌فقط فاز یک بلکه فاز دو آن را نیز به بهره‌برداری رسانده است.
اعتقادی به حقابه ندارند
«مجید ریاحی» نیز کارشناس آب و دیپلماسی است. او توضیح می‌دهد: «طرفداران تکمیل سد پاشدان در افغانستان که اعتقادی به پرداخت سهم ایران از آب هریرود ندارند، مسئله کمبود آب در هرات را در تمام این سال‌ها مطرح کرده‌اند. ایران متأسفانه در مورد این رودخانه دستش به جایی بند نیست.»
او ادامه می‌دهد: «موضوع مهم دیگری نیز وجود دارد. طالبان از آب برای دریافت مشروعیت نداشته‌اش استفاده می‌کند. آب در افغانستان یک موضوع حیثیتی شده و طالبان نیز به‌خوبی از این موضوع در دیپلماسی خارجی خود، مخصوصاً همسایگان استفاده می‌کند. به‌گفته مسئولان اداره آبرسانی هرات، با استفاده از آب‌های سطحی این بند (پاشدان) چالش کمبود آب در ولایت هرات از بین می‌رود و مردم در سال‌های آینده با این بحران روبهرو نخواهند شد. گفته می‌شود افغانستان قرار است از آب جمع‌شده پشت سدی مانند پاشدان برای توسعه کشاورزی در هرات بهره ببرد.»
ریاحی توضیح می‌دهد: «به گزارش‌های رسانه‌های افغانستان در زمان «اشرف‌غنی» نگاه کنید. رسانه‌های افغانستان این‌طور دیکته می‌کردند که مردم از اینکه آب هریرود به‌سمت ایران و ترکمنستان می‌رود، ناراضی هستند؛ همان تبلیغاتی که در مورد سایر رودخانه‌های فرامرزی نیز انجام می‌دهند. پس از اشرف‌غنی، طالبان همین موضوع را به‌نفع خود استفاده کرد. حالا رسانه‌های طالبان این‌طور تبلیغ می‌کنند که در دوران گذشته، فقط ۳۰ درصد آب هریرود سهم مردم هرات بود و بقیه آب به ترکمنستان و ایران می‌رسید. اما اکنون تمام آب در اختیار هرات است. همین موضوعی است که سد دوستی را به نابودی کشانده..»
ابزار چانه‌زنی
به‌نظر می‌رسد افغانستان تنها به مسئله استفاده از آب هریرود برای حل مشکل کم‌آبی هرات بسنده نمی‌کند. برای مقامات طالبان، آب تبدیل به مسئله‌ای برای چانه‌زنی شده است. آنها پیش‌ازاین در مورد سد کمال‌خان و حقابه هیرمند هم مشکلاتی را ایجاد کرده بودند که کماکان ادامه دارد. در مقابل، تهران با روش دوستانه‌ای که با طالبان در پیش گرفته است، تلاش دارد به اختلافات بر سر آب دامن نزند. افغانستان خودش را صاحب تمام‌وکمال آب‌هایی می‌داند که در این کشور سرازیر می‌شود و به مسئله فرادست بودن و قواعد آن توجهی ندارد.
ایران و ترکمنستان در سال‌های پایانی دهه ۷۰، سد دوستی را در بالادست هریرود افتتاح کردند. آنها امید داشتند این سد بتواند گره از مسئله کم‌آبی در برخی از نواحی دو کشور باز کند. ایران بر روی سد دوستی برای حل بحران آب در استان خراسان حساب باز کرده بود. افغانستان در آن زمان تحت تصرف طالبان قرار داشت و عملاً در این پروسه حضور نداشت. ۱۱ سال پس از اینکه سد دوستی به‌طور کامل به سرانجام رسید، افغانستان که کمی سروسامان گرفته بود، اقدام به ایجاد سد بزرگ سلما بر روی هریرود کرد که باعث کاهش آبی شد که به‌سمت سد دوستی سرازیر بود. در ادامه همان پروژه، سد پاشدان در حال تکمیل است که باعث می‌شود سد دوستی بهره‌ای از آبی که از سمت هریرود می‌آید، نداشته باشد.
مماشات با طالب
دستگاه دیپلماسی ایران به مماشات در قبال طالبان و البته پیش از آنها با اشرف غنی بر سر آب‌های مشترک بین دو کشور متهم است. پیش‌ازاین، ایران با وجود اینکه روابط مثبتی با طالبان ایجاد کرده بود، نتوانست حقابه هیرمند را دریافت کند. در دو سال اخیر طالبان با مطرح کردن اینکه خود افغانستان دچار کم‌آبی است، حاضر نشدند حقابه سیستان را پرداخت کنند. در مورد هریرود البته برخلاف هیرمند، قراردادی وجود ندارد که تهران برای حل‌وفصل مسئله به آن رجوع کند. در سال ۱۳۵۱ معاهده حقابه میان افغانستان و ایران درباره هیرمند بین نخست‌وزیر ایران و «محمدموسی شفیق»، نخست‌وزیر افغانستان، امضا شد و مجالس هر دو کشور آن را تصویب کردند. با همه اینها در ۵۲ سال گذشته، افغانستان کمترین اعتنایی به قرارداد نوشته‌شده نداشته است. در مورد هریرود اوضاع وخیم‌تر است. قراردادی بین تهران و کابل درباره هریرود شکل نگرفته تا ایران سراغ آن برود و براساس آن افغانستان را وادار به پیروی از اصول بین‌الملل و حقوقی کند. البته کنوانسیون آب‌های مرزی می‌گوید همه کشورها تا جایی می‌توانند در قلمرو سرزمینی خود از آب‌های سرزمینی بهره‌برداری کنند که آسیبی به کشورهای دیگر نرسد. با همه اینها، ایران از خود نشانه‌ای به‌جای نگذاشته که مایل است ماجرا را از طریق کنوانسیون‌های بین‌المللی پیگیری کند. از طرف دیگر، بعید به‌نظر می‌رسد که طالبان در مورد هریرود و هیرمند زیر بار قراردادهای بین‌المللی برود. در شرایطی که حتی ترکیه با سدسازی‌های بی‌وقفه منطقه را با بحران روبهرو کرده است و به نظام بین‌الملل هم پاسخگو نیست، نمی‌شود انتظار چندانی از طالبانی داشت.منبع:پیام ما
فقط و فقط نتیجه بی عرضگی دولتمردان ماست