فاجعه آب گرفتگی در«تُلِ آجری»و آسیب به بقایای معماری هخامنشی

به گزارش اول فارس،سیاوُش آریا در گزارشی جدید نوشت محوطۀ باستانی نامدار به«تُلِ آجری»که آن را با نام دروازۀ شهر پارسه(تخت جمشید)می شناسیم در ۵ کیلومتری باختر(غرب)میراث جهانی پارسه جای دارد و یکی از مهم ترین محوطه های اوایل دورۀ هخامنشی در دشت مَرودَشت به شمار می آید که دارای اهمیت به سزایی در زمینۀ پژوهش و مطالعه های باستان شناختی است و نزد کارشناسان و باستان شناسان جایگاه ویژه ای دارد.

این محوطۀ اَرزشمند و مهم اوایل هخامنشی در نیمۀ دوم سال ۱۳۹۶ خورشیدی از سوی سرپرست کاوش های باستان شناختی آن،تبدیل به سایت موزه شد. همان زمان نیز به اَنگیزۀ پایان نیافتن کامل کاوش و پژوهش های باستان شناختی و تاریخی محوطه و همچنین آسیب رسانی به عَرصۀ آن به سبب پدیداری سایت موزه،مورد انتقاد شدید کارشناسان میراث فرهنگی و باستان شناسان قرار گرفت و نقدهای فراوانی در همین زمینه در روزنامه ها و خبرگزاری ها نگاشته شد.

با این همه،شوربختانه به سبب زد و بندهای سرپرست گرامی کاوش ها و تخلف خود سازمان میراث فرهنگی وقت(وزارت خانۀ کنونی)سایت موزۀ نامدار به«تُلِ آجری»با پشتیبانی معاونت میراث فرهنگی کشور و چشم پوشی برخی از کارشناسان میراث فرهنگی از تخلف های اَنجام شده،با شتاب فراوان کامل شد و به باور باستان شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی لکۀ ننگی بر دامان میراث فرهنگی کشور نشست و تا به امروز نیز دامان آن را گرفته است. زیرا نخست در پیرامون همین محوطه،چند محوطۀ مهم باستانی و هخامنشی از جمله محوطۀ نامدار به«فیروزی»وجود دارد که در پژوهش ها نادیده گرفته شد و سبب فراموشی آن ها و مهم تر از همه،رسیدگی نکردن و آسیب به این یادگارهای تاریخی و فرهنگی بسیار اَرزشمند شد. از سویی،خود محوطۀ باستانی نامدار به«تُلِ آجری»که بیش از ۴۰۰۰ مترمربع بود،بریده شد و تنها میدان اصلی آن که ۲۰۰۰ مترمربع است به عنوان عَرصه در نظر گرفته و به سایت موزه تبدیل شد و آسیب های جدی و فراوانی بر آن محوطۀ اَرزشمند هخامنشی وارد آمد.

همچنین وسایل و اَبزاری که مربوط به یک محوطۀ دیگری بوده و نتوانسته بودند در آن جا به عنوان سایت موزه اجرا کرده و از آن بهره ببرند بر تَنِ رنجور و ناتوان«تل آجری»پوشانده و بخشی از تاریخ دورۀ هخامنشی را از میان برده و از صفحۀ روزگار پاک کردند.

آب گرفتگی شدید در«تُلِ آجری»و آسیب به بقایای معماری اوایل دورۀ هخامنشی

اما در پِیِ بارندگی های اَندک پاییزی در شهرستان مَرودَشت،آب های ناشی از بارندگی به درون سایت موزۀ«تُلِ آجری»رِخنه کرده و سبب آسیب رساندن جدی به بقایای مهم و بسیار اَرزشمند معماری هخامنشی محوطه شده است. همچنین آجرهای هخامنشی در سایت موزۀ«تل آجری»در حال آسیب دیدن است و اگر هرچه زودتر چاره ای ریشه ای برای آن اَندیشیده نشود،به زودی بیشتر آجرهای اَرزشمند اوایل دورۀ هخامنشی از میان خواهد رفت و به زباله دانی تاریخ می پیوندد.

آنچه دربارۀ«تُلِ آجری»دارای اهمیت بسیار فراوانی است و از دید پژوهش های تاریخی و به ویژه مطالعه های باستان شناختی جایگاه ویژه ای نزد کارشناسان میراث فرهنگی و باستان شناسان دارد،این است که محوطۀ«تُلِ آجری»بر پایۀ شواهد موجود به گمان بسیار فراوان از آنِ دورۀ کورش بزرگ و اوایل دورۀ هخامنشی است که پاسداشت و نگهداری از آن،مسولیت ما را بیشتر و دوچندان می کند. زیرا به باور باستان شناسان شاید این تنها محوطه و بنای دورۀ کورش بزرگ در دشت مَرودشت باشد. از سویی،هنوز رازهای سر به مُهر و پنهانی در دل خویش دارد و پرده از تاریکی های آن گشوده نشده است. همین موارد سبب اهمیت بیش از پیش محوطۀ هخامنشی«تلِ آجری»نزد کارشناسان اَمر شده است.

سایت موزۀ«تُل آجری»این روزها همانند کودک یتیمی است که به حال خود رها شده و در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی جای دارد و اندک بارندگی پاییزی در شهرستان مَرودشت و آب گرفتگی شدید درون محوطۀ«تل آجری»نشان داد که سوء مدیریت و ایدۀ نسنجیدۀ سایت موزه،می تواند تهدیدی جدی برای یادگار کورش بزرگ و دروازۀ شهر پارسه باشد. «تلِ آجری»را اگر امروز درنیابیم،بی گمان فردا دیر خواهد بود و یکی از مهم ترین و یگانه ترین یادگارهای هخامنشی دشت مَرودشت برای همیشه از میان خواهد رفت.

کارشناس میراث فرهنگی:ایدۀ نسنجیدۀ سایت موزه،کار دست«تُلِ آجری»داد

اما یکی از کارشناسان میراث فرهنگی با دیدن نگاره های آب گرفتگی درون سایت موزۀ«تل آجری»و آسیب رسانی به بقایای مهم و بی همتای معماری هخامنشی به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت:«تبدیل محوطه های باستانی به سایت موزه ها یکی از شیوه های کارآمد برای آشنایی و رودررویی علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ در محل و موقعیت اصلی بنا و نه تنها(صرفا)دیدن آثار باستانی درون ویترین موزه های معمول است. همچنین سایت موزه ها سبب توجه و حساسیت بیشتر برای اجرای وظیفه های حفاظتی و مرمتی برای بناها و محوطه های باستانی می شوند.

همان گونه که از نام سایت موزه بر می آید،آرمان تبدیل بنا یا محوطۀ باستانی به یک مکان مورد بازدید گردشگر است. از همین روی،در مرحلۀ ایده پردازی نیاز است تا پروژۀ پدیداری سایت موزه به سبب ایجاد زیرساخت های گردشگری،خدماتی و حفاظتی با رعایت عدم پدیداری خَدشه یا ویرانی(تخریب)بر پیکر محوطه و بنای باستانی مورد طراحی و برنامه ریزی دقیق قرار گرفته و تأییدات مورد نیاز را از بخش های گوناگون کسب و با تأمین و پیش بینی بودجه و اعتبار لازم نسبت به تبدیل محوطه و یا بنای باستانی مورد نظر به سایت موزه اقدام کند.

اما داستان برپایی سایت موزه برای«تل آجری»به گونۀ بسیار متفاوتی انجام شده است و گویی از فَرجام به آغاز(انتها به ابتدا)و وارونه به پیش رفته است. و همین هم مورد سبب شکست پروژه و پدیداری آسیب به محوطه و آثار ارزشمند حاصل شده از کاوش های باستان شناسی شده است. این که،ایده برپایی سایت موزۀ«تل آجری»از روی اصول از وجود یک سقف بدرد نخور که برای کاخ کورش بزرگ در پاسارگاد که به سبب مناسب نبودن در انبار خاک می خورد به دست آمد،خود نشان دهندۀ وارونه نواختن شیپور از دهانۀ گشاد آن است.

در حالی که عَرصه مسلم و نمایان«تُل آجری»بیش از ۴۰۰۰ مترمربع بود،ولی سقف دپو شده در انبار تنها نیمی از این مساحت را پوشش می داد. از همین روی،صدها مترمربع از عَرصۀ«تل آجری»برای پوشش دادن تنها نیمی از عَرصه نمایان حفاری و پس از آن،بتن ریزی شد. روشی که به هیچ روی برای برپایی سقف در محوطه های باستانی به سبب نقش تخریبی آن انجام نمی گیرد. از سویی،سقفی که از بخت بد بر روی«تل آجری»خراب شد،به سبب پایه های فراوان و شیوۀ طراحی به هیچ روی مناسب یک محوطۀ باستانی نبوده است. و بی اَنگیزه نبود که کارشناسان پایگاه میراث جهانی پارسه(تخت جمشید) پس از نصب سقف از«تل آجری»با نام “تل ستونی” نام می برند که اشاره به شمار زیاد ستون  های ستبر(قطور)و غیرضروری سقف است».

این کارشناس میراث فرهنگی که نخواست نامی از وی برده شود در دنبالۀ سخنان خود ب گفت:«داستان پرغصۀ برپایی سایت موزه برای«تل آجری»،این بنای ارزشمند دوران کورش بزرگ به نامناسب بودن سقف حفاظتی و عدم طراحی مناسب آن محدود نمی شود و شوربختانه به هیچ یک از ضروریات دیگر مورد نیاز پدیداری سایت موزه همانند مسیر دسترسی و بازدید گردشگران،نیروهای حفاظتی و مرمتی توجه ای نشده است و بی گمان اگر پایگاه میراث جهانی پارسه(تخت جمشید)امتیازهایی برون از ضابطه های حفاظتی به مالک زمین نمی داد،همین قطعه راه خاکی موجود نیز برای رسیدن به محوطه در اختیار قرار نمی گرفت. راهی که بدون طراحی نخستین و درست از روی عَرصه و حریم دیگر آثار باستانی شهر پارسه(تخت جمشید)گذر کرده است و خود”مصداق تخریب و تخلف از ضابطه های میراث فرهنگی” به شمار می آید.

باید دانست محوطه های باستانی پس از کاوش و بیرون آمدن از دل خاک،آن هم پس از سده ها و هزاره ها در امان ماندن و دور بودن از شرایط محیط متغیر آب و هوایی به شدت دستخوش خطر و آسیب قرار می گیرند. از همین روی و در صورتی که بنا باشد تا محوطه ای که به تازگی کاوش شده به سایت موزه و در جلو دید همگان جای گیرد،بایسته است تا جنبه های حفاظتی به دقت مورد نگرش و توجه قرار گیرد. موضوعی که شوربختانه برای«تل آجری»از آغاز نادیده گرفته شده است. و همین امر نیز به شدت سبب فرسودگی و از میان رفتن و هوازدگی آثار کاوش شده،اَنجامیده است. به ویژه زمانی که برپایۀ نگاره های(تصاویر)منتشر شده،بینندۀ جمع شدن آب باران و برپایی حوضچه های پر از آب پس از هر باران هستیم و در حقیقت فضاهایی از محوطه دچار سیلاب و آب گرفتگی شده که سبب رخنۀ رطوبت،پدیداری فشار اُسمزی(فشار گذرندگی)و جذب و حل شدن املاح معدنی و در پایان تخریب و نابودی آجرها و عناصر سازندۀ معماری ۲۵۰۰ سالۀ ارزشمند و یگانه می شود.

پروژۀ نسنجیدۀ برپایی سایت موزه در«تل آجری»پس از چند سال که از نصب سقف و دستخوش هوا قرار دادن آثار کاوش شده،می گذرد امروزه به خوبی کاستی های(نقایص)خود را نشان می دهد. هنوز آجرهای کاوش شده در فضای محوطه بر روی هم و زیر باد و باران دپو شده اند و سقف کنونی به سبب برپایی میکروکلایمیت(خُرد اقلیم)یا پدیداری شرایط آب و هوایی ویژۀ خود به عاملی مخرب برای محوطۀ ارزشمند«تل آجری»تبدیل شده است،بدون آن که هنوز این محوطه امکان بازدید گردشگران را داشته باشد. پروژه ای شکست خورده که باری شده است بر دوش پایگاه میراث جهانی پارسه(تخت جمشید)که از برپایی پارکینگ خودروهای نگهبانان تا مسیر دسترسی و بازدید و حفاظت مشکل بسیار جدی دارد».

بر اساس این گزارش ، سایت موزۀ«تل آجری»در شهرستان مَرودشت و ۵ کیلومتری میراث جهانی پارسه(تخت جمشید)جای دارد و کارشناسان از آن با نام دروازۀ باستانی شهر پارسه یاد می کنند و به گمان بسیار فراوان در دورۀ کورش بزرگ هخامنشی برپا شده است و از اهمیت بسیار فراوانی نزد پژوهشگران برخوردار است.منبع:مهرگان

نگاره های زیر مربوط به پس از بارندگی آذرماه امسال است،آن ها را ببینید:

جویی از آب در درون سایت موزه تل آجری ایجاد شده که سبب تخریب بقایای معماری هخامنشی می شود