جشن نیلوفربه پارسی: جشن نیلوپر جشنی باستانی در ایران است که در روز ششم تیرماه برگزار می‌شود. گل نیلوفر، نماد ایزدبانو آناهیتا نیز هست.است برگزاری این جشن در این زمان احتمالاً برپایه شکوفا شدن گل‌های نیلوفر در آغاز تابستان بوده است. این جشن امروزه در فراهان و محلات و خمین و مارلیک تهران با عنوان جشن اول تووستونی اول تابستانی همچنان برگزار می‌شود.
دست کم تا اواسط قرن چهارم هجری قمری، روز ششم از ماه تیر یعنی «خردادروز» در تقویم زرتشتیان، در اوایل تابستان و همزمان با شکفته شدن گل نیلوفر، ایرانیان باستان جشنی برگزار می‌کردند به نام «جشن نیلوفر».
دست کم تا اواسط قرن چهارم هجری قمری، روز ششم از ماه تیر یعنی «خردادروز» در تقویم زرتشتیان، در اوایل تابستان و همزمان با شکفته شدن گل نیلوفر، ایرانیان باستان جشنی برگزار می‌کردند به نام «جشن نیلوفر».
نیلوفر همیشه لابلای آب مرداب و گل و لای رشد می‌کند اما همیشه تمیز و پاک است و هیچ آلودگی روی گل و برگ‌هایش نمی‌بینید. از طرف دیگر، آناهیتا چون ایزدبانوی آب‌هاست با گل نیلوفری که دائما در آب است، ارتباط تنگاتنگی دارد. بنابراین شاید جشنی که ابوریحان بیرونی از آن صحبت می‌کند، با توجه به ارتباط نیلوفر و آناهیتا کنار آب برگزار می‌شده.
در برخی سایت‌های اینترنتی به نقل از منابع مختلف درباره‌ی این روز آمده است: در این روز شست‌وشو و تبرک و تقدس آب، معمول است. این روز به احتمال زیاد مقدمه‌ی جشن تیرگان بوده و حتا براساس نوشته‌ای که در این زمینه در فرهنگ لغت‌نامه دهخدا با اشاره به «برهان قاطع» ابوریحان بیرونی آمده، در این روز هر حاجتی که از پادشاه خواسته شود، برآورده می‌شود.
یک پژوهشگر تاریخ در این‌باره گفت: کتاب «آثار الباقیه» نوشته‌ی ابوریحان بیرونی تنها منبع موجود درباره‌ی این جشن باستانی است که در آن فقط از برگزاری این جشن در ششم تیرماه خبر داده شده است و به‌جز آن، چیز دیگری در این زمینه وجود ندارد.
رضا مرادی غیاث‌آبادی ادامه داد: احتمالا چون گل نیلوفر در اوایل تابستان شکوفه می‌دهد، ایرانیان باستان جشن نیلوفر را در این زمان برگزار می‌کردند. با توجه به اینکه ابوریحان بیرونی اگر در نقطه‌ای خاص، جشنی برگزار می‌شد به مکان آن نیز در نوشته‌های خود اشاره می‌کرد و چون نامی از مکان برگزاری این جشن در کتاب خود نیاورده، احتمال می‌رود این جشن یکی از جشن‌های عمومی ایرانیان باستان بوده که در آن دوران برگزار می‌شده است.
وی درباره‌ی زمان برگزاری این جشن نیز اظهار کرد: ابوریحان بیرونی در قرن چهارم هجری قمری می‌زیست و به‌دلیل اینکه هنوز منبع دیگری در این زمینه به‌دست نیامده، به‌نظر می‌رسد این جشن تا آن زمان برگزار می‌شده است.
او با تأکید بر فراموش شدن بسیاری از جشن‌های ایران باستان در زمان حال، بیان کرد: بسیاری از جشن‌های باستانی ایرانیان متأسفانه در حال فراموشی هستند. «جشن نیلوفر» نیز در این دسته قرار می‌گیرد، چون متأسفانه هیچ منبع دیگری در این زمینه در اختیار نیست و کسی اطلاع دقیقی درباره‌ی زمان، مکان و حتا چگونگی برگزاری آن ندارد.
مرادی غیاث‌آبادی افزود: گل نیلوفر یک بدنه‌ی بلند با رنگ ارغوانی دارد. این گل در اوایل تابستان هر روز صبح شکوفه می‌دهد و هر عصر از بین می‌رود.
جشن اول تووستونی
با اینکه جشن نیلوفر دیگر برگزار نمی‌شود اما در بعضی از جاهای ایران مثل فراهان، محلات و خمین جشنی به اسم جشن اول تابستانی یا به زبان خودشان اول تووستونی هست. البته زمان این جشن روز ۱۳ تیرماه است و به جشن آب پاشونک هم معروف است. این جشن که به مناسبت آغاز تابستان است با رفتن به صحرا و پاشیدن آب به همدیگر برگزار می‌شود.
شاهین سپنتا، فعال میراث فرهنگی اصفهان در یادداشتی نوشت: یکی از پرسش‌هایی که بسیار از نگارنده پرسیده‌اند، این که در فرهنگ ایران چه روزی به نام «روز دختر» نام‌گذاری شده است؟ این نگارنده در پاسخ به این پرسش، روز ششم از تیرماه یا جشن نیلوفر را به عنوان روز دختر در فرهنگ ایران پیشنهاد می‌کند و در چرایی این پیشنهاد به چند نکته اشاره می‌کند:
اگرچه در بسیاری از منابع ایرانی همچون «آثارالباقیه»، «التّفهیم»، «زین‌الأخبار» و جز این، از جشن اسفندگان در روز پنجم اسفندماه با عنوان «روز زن و زمین» نام برده شده و تاکید شده است که اسفندگان «جشن ویژه زنان» یا روز آزادی زنان بوده و زنان و دختران در این روز جشن و شادی برپا می‌کردند و دخترانِ دمِ بخت یا شوی‌ناکرده به همسرگزینی برانگیخته می‌شدند، با این همه، اسفندگان ویژه همه زنان بود و اگر بخواهیم روزی را ویژه دختران و دوشیزگان برگزینیم، جشن نیلوفر گزینه شایسته‌ای خواهد بود.
بیرونی، در آثارالباقیه اشاره می‌کند که جشن نیلوفر در خردادروز از تیرماه یا روز ششم از تیرماه برگزار می‌شود و همین دیدگاه در برهان قاطع نیز بازتاب دارد و می‌دانیم که گل نیلوفر نماد آناهیتا است.
چهره کیهانی آناهیتا، یک ایزدستاره یا ستاره‌بانوست که همان ستاره گردان یا سیاره «ناهید» یا «زهره» یا «ونوس» در سامانه خورشیدی است و پس از ماه، درخشان‌ترین جرم آسمانی است که به هنگام شب از زمین دیده می‌شود.
آناهیتا یا «اَرِدویسوَر آناهیتا»، زاینده‌ی رودی مینوی یا آسمانی به نام «اَرِدویسورَ» (به معنی رود نیرومند) یا «اَرِدوی» است که سرچشمه همه رودها و آب‌های روی زمین است، پس بر این پایه، آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها، سرچشمه پاکی و زایندگی است که نیایش آبان‌یشت در اوستا ویژه ستایش اوست. او به خواست اهورا مزدا از فراز ستارگان به سوی زمین اهورا آفریده روان می‌شود.
واژه «آناهیتا» یا آناهید یا ناهید به معنی پاک، بی‌آلایش، نیالوده و نماد دوشیزگی است که بعدها در کیش میترا، «پوشیده» نام گرفت و سپس ویژگی‌های او یعنی باکرگی و معصومیت، در آیین‌های دیگر به صورت مریم و معصومه تجلی پیدا کرد و برهمین پایه، آناهیتا یا ناهید و نمادش نیلوفر از دیرباز نامی زیبا برای دوشیزگان ایرانی بوده‌اند.
ایزدبانو آناهیتا، در آبان‌یشت با ویژگی‌های دوشیزه‌ای زیبا، تندرست، بلندبالا، دلیر، برومند، کمر بر میان بسته، بلندآوازه، آزاده، بی‌آلایش، نازنین و نیرومند، و نژاده، ستوده شده است. او دوشیزه‌ای خودساخته است که نه تنها برای شایستگی‌هایش به هیچ مردی وابسته نیست بلکه دوشیزگان کوشای دیگر را یاری‌رسان است.
در شهرهای مختلف ایران باستان، نیایشگاه‌هایی به نام آناهیتا در کنار آب برپا بود که برای نمونه می‌توان به نیایشگاه‌های کنگاور و بیشابور، بی‌بی شهربانو در شهر ری و پیرسبز در اردکان اشاره کرد. در آبان یشت این نیایشگاه‌ها، خانه آناهیتا نامیده می‌شوند و درباره آنها آمده است که آناهیتا دارنده هزار دریاچه و هزار رود است و در کرانه هریک از این دریاچه‌ها، خانه‌ای خوش ساخت و کلان پیکر با یکصد پنجره و یک هزار ستون خوش‌تراش برپاست.
همچنین برخی جای‌ها به یادمان آناهیتا دارای پسوند «دختر» بودند که برای نمونه می‌توان از شهر «پلدختر» در لرستان (برگرفته از نام پلدختر بازمانده از دوره ساسانی بر رودخانه کشکان) یا «قلعه دختر» در کرمان نام برد. «سرآب نیلوفر» در کرمانشاه نیز یادمان آناهیتاست. آناهیتا از چنان جایگاهی برخوردار بود که نامش در سنگ نوشته اردشیر دوم هخامنشی در همدان آمده و نگاره‌اش در سنگ‌نگاره تاق‌بستان در کرمانشاه نقش شده است.
در تندیس‌ها یا سنگ نگاره‌ها، آناهیتا چون دوشیزه‌ای بلندبالا با تن‌پوشی زیبا و تاجی بر سر و سبوی آبی در دست نقش‌شده است. در آبان یشت، آناهیتا کمر بر میان بسته تا پستان‌هایش زیباتر بنماید و دلنشن‌تر شود، پاپوش‌هایی درخشان تا مچ پا پوشیده و به استواری آنها را با بندهای زرین بسته، گوشواره‌های زرین چهارگوشه‌ای برگوش‌ها آویخته، و گردن‌بندی برگردن نازنین بسته، و تنپوش زرین پُرچینی بر تن کرده و تاج زرین هشت‌گوشه‌ای بر سر نهاده است. در آوند نقره مطلا از دوره ساسانی که در موزه هُنر«کلیولند» در ایالت اوهایو در آمریکا نگهداری می‌شود (تصویر آن به پیوست همین نوشتار است)، آناهیتا در حالی نقش شده است که شاخه‌ای گل نیلوفر را در دست دارد.
به نظر می‌رسد که ستایش ویژگی‌ها و توانمندی زنانه آناهیتا در کنار آب، شادمانی و دست‌افشانی گروهی دختران در کنار سرآب‌های پر از نیلوفر یا سرچشمه‌ها و رودها و آب‌افشاندن، از آیین‌های جشن نیلوفر بوده است. بر این بنیان، در این دوران جشن نیلوفر می‌تواند به عنوان جشنی همیشگی برای بزرگداشت دختران شایسته و توانمند ایرانی در عرصه‌های مختلف زندگی همچون کار، ورزش، هنر، اخلاق و … ثبت شود.
نظرات