این آسیابهای بادی با محور عمودی ۱۰۰۰ ساله ایرانی که در مناظر خشک نشتیفان، ایران ایستاده‌اند. فقط یادگاری نیستند بلکه همچنان عملیاتی هستند. آنها که از مواد طبیعی مانند چوب و نی ساخته شده‌اند، از نیروی باد برای آسیاب غلات استفاده میکنند، که گواهی بر مهندسی پایدار از هزاره پیش است.
طراحی پایدار آنها شگفتی از نوآوری‌های فناوری اولیه است که منعکس‌کننده درک عمیق از محیط زیست و تدبیر در استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر بسیار قبل از عصر صنعتی است.
ساعت آبی و آسیاب آبی -آسیاب بادی در ایران از قدمت تاریخی کهنی برخوردار است اما تحقیق مستقلی در این موضوع نشده‌است.
به گزارش اول فارس، «آسباد» برآمده از دو بخش «آس» و «باد» است. «آس» دو سنگ گرد و پَخ برهم نهاده‌است که سنگ زِبَرین گردان و سنگ زیرین ایستان است و از گردش سنگ زبَرین بر روی سنگ زیرین با نیرویی دیگر که یا آب است یا باد یا چهارپا یا در نهایت نیروی برق انواع مختلف غلات چون گندم و جو و انواع مختلف حبوبات (بُنشَن) خُرد و آرد می‌شود.
آسیاب بادی در سیستان
ازین‌رو «آس» به معنای بخش اصلی وسیله آردکننده است که خواه با آب به جنبش در می‌آید که نتیجه «آس‌آب» یا همان «آسیاب» است یا با نیروی باد به گردش در می‌آید که نتیجه «آسباد» است و همچنین گاه با نیروی دست گردانده می‌شود که می‌شود «دست‌آس» یا «دستاس». در حقیقت بخش افزوده شده اشاره به نیرو و انرژی ای دارد که آس را می‌جنباند. چنان‌که پیداست در زبان فارسی امروزه به همه انواع آس‌ها آسیاب گفته می‌شود که خود در واقع از نگاه کاربردی نوع خاصی از «آس» است که با آب کار می‌کند؛ همچنین است که برای مشخص کردن نوع «آس» جزء مشخص‌کننده به جای افزوده شدن به تکواژ «آس» به صورت اضافه ترکیبی به «آسیاب» افزوده می‌شود و واژگانی چون «آسیاب بادی» و «آسیاب دستی» و «آسیاب برقی» و حتی با شگفتی «آسیاب آبی» برمی‌کشد. در واقع با جابجایی ای که رخ داده «آسیاب» به عنوان زیرمجموعه‌ای از «آس» خود جانشین معنای کلی و کلیدی «آس» شده و اکنون تبادری که از واژه «آسیاب» به ذهن میرسد همانی است که می‌باید از کلید واژه «آس» برآید.
در چرایی این جابجایی و انتقال معنایی می‌توان عمومیت کاربرد نوع آبی «آس» یا همان «آسیاب» را تنها دلیل برشمرد گو اینکه کاربرد آسباد بیشتر محدود به مناطق بادخیزی چون سیستان بوده که از منابع آبی محدودی نیز به نسبت برخوردار بوده‌است وانگهی در بیشتر مناطق ایران زمین به دلیل آسانی و در دسترس بودن آب به میزان بسنده کاربرد آسیاب رواج به مراتب گسترده‌تری داشته‌است.
آسیاب‌ها یا آسبادهای نشتیفان از جاذبه‌های زیبای روستای نشتیفان هستند. نشتیفان در جنوب شرقی خوافدر استان خراسان رضوی قرار دارد. این شهر به خاطر وجود آسیابهای بادی قدیمی‌اش مشهور است. نام شهر از دو جزی نش به معنی نیش و تیفان به معنی توفان تشکیل شده است. وزش بادهای موسمی منطقه سیستان که همه ساله به مدت حدود ۱۲۰ روز ادامه دارد، موقعیت خاصی را برای ابداع آسیابهای بادی منحصر به فرد در این شهر به وجود آورده است. مردم محلی آسیاب بادی را «آس باد» می‌نامند. پیشینه ساخت آسیابهای بادی آسیابهای بادی نشتیفان در ایران به قبل از ورود اسلام میرسد.
نخستین طرح‌های کشف‌شده از آسیاب بادی متعلق به ایران و مربوط به سال‌های ۷۰۰ الی ۹۰۰ میلادی است. پیشینه آسیابهای بادی را به ۱۳۰۰ سال پیش گمانه می‌زنند. نخستین آسیابهای بادی دارای پره‌های عمودی بودند و بر پایه گزارش‌های نزدیک به سده هفتم میلادی درسیستان ایران[۶] و همچنین در دهستان باستانی نشتیفان خواف ساخته شده بودند. آنها بین شش تا دوازده پره داشتند که پره‌هایشان با پارچه یا برگ درخت خرما پوشانده شده بودند. کاربرد آنها آسیاب کردن دانه‌های خوراکی یا آبکشی بوده‌است.
آسیاب بادی یا آسباد یکی از قدیمی ترین استفاده انسان از مزایای انرژی های تجدید پذیر به ویژه انرژی باد بوده است. پیشگامان این فناوری در جهان ایرانیان بوده اند که هنوز بقایای تاریخی ان در خراسان یافت می شود. این آسیاب بادی بر خلاف سایر آسیاب ها اروپایی یا توربین های بادی که می شناسید دارای پره های دایره ای نیستند و به صورت ایستاده(عمودی) طراحی شده اند.
قدیمی‌ترین و مهم‌ترین منبع مستند در زمینه سابقه آسیاب بادی در ایران، تاریخ ابن خلدون است. این منبع تاریخی سابقه آسیابهای بادی در ایران را به پیش از اسلام می‌رساند. در این منطقه در حدود ۴۰ عدد آسیاب وجود دارد که بر اساس شواهد موجود قدمت تاریخی آنها دست کم به ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد میرسد.
در ادامه به معرفی گروهی آسیاب بادی که هنوز در ایران عزیزمان کار می کنند پرداخته می شود.
آسیاب بادی نشتیفان
نَشتیفان یکی از شهرهای استان خراسان رضوی در جنوب شرقی شهرستان خواف است. شهر نشتیفان درحاشیه جاده قاین واقع شده و دارای آسیابهای بادی قدیمی است که با نامِ آسبادهای نشتیفان، از باد صد و بیست روزه نیرو می‌گرفتند. آب و هوای بسیار گرم و خشک دارد و مردم نشتیفان بسیار مهمان نواز و مهمان دوست هستند دارای شهر زیر زمینی است که در گذشته از آن استفاده می شده است. یکی از معروف ترین مناطق نشتیفان که در پشت آسیاب های این شهر قرار گرفته قبرستان تاریخی و دیدنی آن است. شهر نشتیفان که آسیاب های بادی آن نیز به نام همین شهر معروف شده اند در جنوب خواف قرار گرفته است. در این منطقه باد های شدید و طوفان بسیاری می آید و اهالی روستا از این باد ها به خوبی استفاده کرده و از آن برای آسیاب بادی استفاده میکنند.
قصه عامیانه در مورد ریشه نام این شهر این است که عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه «نش» که محلی شده «نیش» کنایه از نیش کژدم که به وفور در نواحی گرم و خشک به خصوص نشتیفان یافت می‌شود و «تیفان» که محلی شده «توفان» یا همان وزش بادهای موسمی است که در تمام ایام سال این منطقه را به لحاظ موقعیت جغرافیایی ممتاز گردانده و ساکنین آن را چندین هزار سالیست به فکر تأسیس آسیاب بادی معروفش در جهت بهره‌برداری از این جریانات هوایی نموده اند.
با این توضیح مختصر به سراغ حقایق آسیابهای بادی نشتیفان می‌رویم.
آسیابهای بادی همان‌طور که نام آنها پیدا است، با حرکت باد کار میکنند و سابقه آنها به ایران باستان میرسد.
قدیمی‌ترین و مهم‌ترین منبع مستند در زمینه سابقه آسیابهای بادی در ایران تاریخ ابن خلدون است. این منبع تاریخی سابقه آسیابهای بادی در ایران را به پیش از اسلام می‌رساند.
آسیابهای بادی نشتیفان در استان خراسان رضوی و شهرستان خواف ساخته شده و برجای مانده‌اند.
آسیابهای بادی نشتیفان شاهکار مهندسی ایرانی را نشان می‌دهند.
ساختار آسیابهای بادی نشتیفان معماری خاصی دارد و به آسیابهای بادی دیگر که به‌صورت چرخشی کار میکنند، شباهت ندارند.
در شهر نشتیفان در حال حاضر بقایای ۴۰ آسیاب بادی وجود دارد که منظره‌ای بی‌بدیل را خلق کرده‌اند.
مهم‌ترین آسیابهای بادی نشتیفان مرمت و بازسازی شده و قابلیت استفاده را دارند.
برخی از آسیابهای بادهای نشتیفان در حال حاضر فعال هستند و برای آسیاب کردن از آنها استفاده می‌شود.
آسیابهای بادی این منطقه را آسباد نیز می‌گویند.
اصلی‌ترین منبع انرژی آسبادهای نشتیفان، باد ۱۲۰ روزه سیستان است که نه فقط در همان ۱۲۰ روز، بلکه در تمام مدت سال اثرات آن وجود دارد. ناگفته نماند که بادهای دیگری مانند باد نیشابور نیز محرک این آسیاب‌ها هستند.
وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال از اردیبهشت تا پاییز است و منشا این بادها که به بادکوه معروف هستند، ارتفاعات پربرف کوه بابا در هندوکش هستند.
بنای آسبادها از ساده‌ترین مصالح موجود، یعنی از خشت، گل و چوب ساخته شده و ساختمان آن از دو طبقه اصلی تشکیل شده است.
طبقه همکف آسباد سالن اصلی آن است که محل قرار گرفتن سنگ بزرگ و مدر آسیاب است و کار اصلی آسیاب غلات در آنجا انجام می‌شود. این طبقه را برخلاف جهت حرکت باد ساخته‌اند تا هنگام وزش باد، مشکلی برای ادامه فعالیت نداشته باشد. از این طبقه به عنوان انبار غلات استفاده می‌شود.
پره‌های آسیاب از چوب ساخته شده‌اند، در قسمت فوقانی قرار دارند و سبک هستند تا به راحتی حرکت کرده و بتواند سنگ بزرگ طبقه زیرین را به حرکت درآورد.
در آسباد خوانشرف نهبندان برای پره‌ها از شاخه‌های نخل استفاده شده است. نکته جالب در معماری آسباد، قرار گرفتن درب ورودی آسباد، پشت به باد است.
آسیابهای بادی نشتیفان برخلاف آسیابهای بادی که معمول است، پره‌های دایره‌ای ندارند و چرخش آنها به‌صورت دایره‌ای حول مرکز خود نیست.
آسیابهای بادی نشتیفان به شکل ایستاده ابداع و ساخته شده و پره‌های آن به‌صورت عمودی حول محوری استوانه‌ای شکل و چوبی با ساختاری ساده به طبقه زیرین و روی سنگ‌های آسیاب متصل می‌شود.
در حفره‌ای که زیر سنگ‌ها وجود دارد، دستگاهی است خیلی قدیمی و ابتدایی که بر اساس کار اهرم می‌تواند به جای ترمز، سنگ‌ها را به هنگام لزوم از حرکت بازدارد.
در آسبادها ابزاری به نام «تخت وحشت» وجود دارد که از پایین و از داخل آسیاب حرکت سنگ‌ها را کند می‌کند، پس از آن بلافاصله چرخ و پر را در بالا با اهرم دیگری به نام «نی‌باد» کاملا مهار کرده و کار تعطیل می‌شود.
محور و چرخ پر در حفره‌ای به نام «کلوسی» با «خرپل» ارتباط می‌یابد و میله‌ای خراطی شده با نام «قلندرک» حرکت محور را در داخل کلوسی تسهیل می‌کند.
بی‌نظمی باد، خللی در کار آسیاب به‌وجود نمی‌آورد و کار به آرامی پیش می‌رود.
در آسبادهای نشتیفان یک جوال گندم ۳۰ تا ۴۰ منی (کیسه گندم ۱۵۰کیلویی) در پرخو (مخزن گندم) ریخته می‌شود و تا آرد شدن گندم نیازی نیست آسیابان، آسیاب بادی را کنترل کند. اگر باد بوزد آسیاب کارش را انجام می‌دهد.
کار آسبادهای نشتیفان را تنها نبودن و نوزیدن باد می‌تواند مختل کند. برعکس آن، هرچه باد بیشتر و تندتر بوزد حرکت آسبادها نیز سریع‌تر انجام می‌شود.
جالب است بدانید که سیستم طراحی آسبادها در عین سادگی، کارایی فوق‌العاده‌ای داشته و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به کار می‌گرفته است. این آسبادهای طبیعی هیچ گونه آلودگی برای طبیعت ایجاد نمی‌کرده و هیچ آسیبی به چرخه طبیعت وارد نمی‌کردند.
وجود آسبادها نقش اساسی در زندگی و معیشت مردم نشتیفان برجای گذاشته است.
در روزگارانی که هیچ نیروی خاصی برای رفع نیازهای بشر وجود نداشت، مهار باد و استفاده از آن جهت آرد نمودن گندم سبب افزایش کارایی نشتیفان و اقتصاد آن شده بود.
در نشتیفان در فصول کم باد از رودخانه‌های جنوب نشتیفان که در این زمان از جریان آب برخوردار بودند، جهت به کارگیری آسیابهای آبی استفاده می‌شد. بقایای آسیابهای آبی در نشتیفان قابل رویت است.
امروزه آسیابهای نشتیفان مرمت شده و از آنها استفاده می‌شود، این آسیاب‌ها امروزه در حال فعالیت هستند.
متاسفانه تا به امروز تلاش جدی برای معرفی آسبادهای نشتیفان صورت نگرفته است. در حال حاضر مسئولان میراث فرهنگی تلاش میکنند تا از طریق رسانه‌های موجود، این آسیاب‌ها را به جهانیان بشناسانند.
استفاده از ظرفیت آسبادهای موجود در نشتیفان و دیگر آثار تاریخی، برای گسترش گردشگری در این منطقه، می‌تواند موجب رونق اقتصادی در منطقه شود.
در حال حاضر آسبادهای نشتیفان به عنوان یک اثر تاریخی شگرف در حال فعالیت است و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های توریستی قابل بازدید است.
ناگفته های تاریخی کتیبه های باستانی فارس از زانو زدن ۲ امپراتور روم جلوی شاهنشاه ایرانشهر که باید بدانید
نظرات