«جیرفت» که آن را مرکز حوزه فرهنگی جازموریان در جنوب شرقی ایران می‌دانند، معروف به شهر «دقیانوس» یا به گفته مردم محلی «کلنگی» محوطه بسیار بزرگی است که بیش از ۱۲۰۰ هکتار مساحت دارد. این محوطه در سمت غرب و چسبیده به شهر کنونی جیرفت است که در متون تاریخی و جغرافیایی از آن نام برده شده.
به گزارش اول فارس ، این شهر آن‌طور که «سیدرسول موسوی حاجی» و «میثم شهسواری» در مقاله «شهر قدیم جیرفت: توضیحی برای روند و چرایی متروک شدن آن با نگاهی به شهر جدید جیرفت» نوشته‌اند؛ مهم‌ترین مرکز شهری در بخش جنوب ایالت کرمان تا دریای پارس در سده‌های آغازین تا میانی هجری بوده است که با نام ولایت جیرفت شناخته می‌شده.
شهر جدید تهدیدی برای شهر باستانی
«حمیده چوبک» باستان‌شناس و یکی از چهره‌های ماندگار میراث‌فرهنگی که این روزها در حال مطالعه بر روی عرصه و حریم شهر باستانی «دقیانوس» است به «پیام ما» می‌گوید: «شهر دقیانوس یک شهر بزرگ که طبق متون وسعت آن در هسته اصلی ۱۲ کیلومترمربع و همراه با حاشیه‌ها به ۴۰ کیلومتر مربع می‌رسد و در واقع این شهر، یکی از بزرگترین شهرهای جهان اسلام و جنوب شرق ایران محسوب می‌شده است.»
او با اشاره به مطالعات «اورل اشتاین» باستان‌شناس مشهور در دهه ۱۹۳۰ در این منطقه که حدود و ثغور شهر را مشخص کرده است، می‌افزاید: «بررسی‌های زیادی درباره دقیانوس انجام شده و متون موجود هم اطلاعات مهمی در این باره می‌دهد. از شیوه آبیاری تا ارتباط آن را با مراکز مهم فرهنگی مثل چین، ارمنستان و آسیای مرکزی که جایگاه آن را نشان می‌دهد.»
گمانه‌زنی و مطالعات آغاز شده و لازم است که پرواز پهبادی یا مطالعات ژئوفیزیک هم داشته باشیم، اما فکر می‌کنیم همه چیز مشخص‌تر از چیزی است که نیاز به مطالعه داشته باشد
چوبک تاکید می‌کند که اطلاعات موجود نشان می‌دهد «دقیانوس» جزو حوزه فرهنگی جیرفت به شمار می‌آید که یک حوزه یکپارچه است و از هزاره پنجم پیش از میلاد تداوم و تسلسل فرهنگی داشته و آثار ارزشمند آن را در تپه‌های «کُنار صندل» هم می‌توان دید؛ جالب اینکه در همین محوطه «دقیانوس» آثار ۵ هزار سال پیش یافت شده است و این باستان‌شناسان با اطمینان این موضوع را مطرح می‌کند که دوره تاریخی این منطقه بسیار قوی و تا زمان هخامنشیان یا سلوکیان قدمت دارد.
با همه اهمیتی که «حمیده چوبک» باستان‌شناس مطرح می‌کند، اما رسانه‌ای شدن ماجرای آغاز ساخت یک شهرک جدید در جیرفت و در عرصۀ شهر باستانی «دقیانوس» نشان می‌داد این محوطه تاریخی در معرض تهدید قرار دارد.
این خبر به نقل از جمعی از فعالان و دوستداران میراث فرهنگی رسانه‌ای شد که اعلام کردند؛ «فاز نخست تسطیح اراضی برای ساخت شهر نوین جیرفت به مساحت ۲۱۶ هکتار چند روزی است در غرب مجموعه باستانی «دقیانوس» شروع شده. این شهرکسازی درست در میان آثار و بقایای به‌جامانده از شهر کهن جیرفت قرار می‌گیرد در حالی که عرصه و حریم محوطۀ شهر دقیانوس هنوز تدقیق نشده، اما شواهد سطحی نشان می‌دهد شهر نوین جیرفت در این عرصه قرار می‌گیرد. بر اساس تصاویر هوایی مشخص است که گورستان در جنوب شهر نوین و بخشی از سامانه آبرسانی و قنات‌‌های کهن متصل به دقیانوس درست در غرب و میانۀ محل شهر نوین قرار دارند. همچنین تپه‌های شمال‌غربی که مملو از قطعات سفال، تکه‌‌های آجر و بقایای معماری است در شمال شهر نوین قرار می‌گیرد.»
فعالان میراث فرهنگی می‌گویند: «بخشی از عرصه و حریم این مجموعه باستانی ارزشمند نیز کمتر از دو دهه پیش به صورت قطعات یک هکتاری به گروهی از بازنشسته‌های کشوری واگذار شده است. این بخش که بیش از ۷۰ هکتار وسعت دارد مشخص نیست طی چه سازوکار و با استناد به کدام قانون و کدام استعلام از میراث فرهنگی واگذار شده است و چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد؟ اکنون این پرسش‌ها از سوی جمعی از باستان‌شناسان و فعالان میراث فرهنگی مطرح شده که آیا این طرح، ملاحظات مربوط به ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی (اتاف) را در نظر گرفته است؟ همچنین، شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه ۲۰ آذر ۱۴۰۲ مصوب کرده بود که برای الحاق ۲۹۹ هکتار اراضی به محدوده شهر جیرفت در راستای طرح نهضت ملی مسکن ضرورتاً باید ملاحظات مربوط به حریم منظر اثر ثبتی در محدوده الحاقی با هماهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان در طرح اعمال شود. آیا وزارت میراث فرهنگی به این موضوع رسیدگی کرده است؟ آیا توسعه جیرفت با نابودی ارزش‌‌ها و دارایی‌‌های تاریخی و فرهنگی آن دنبال خواهد شد یا میراث و ارزش‌های فرهنگی برای نسل‌های آینده حفظ خواهند شد؟»
توقف پروژه با شکایت میراث
چند روز بعد از انتشار این اخبار بود که مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کرمان اعلام کرد هماهنگی و همکاری نکردن راه و شهرسازی در جریان ساخت و ساز شهرکی جدید در حاشیه شهر قدیم جیرفت موجب پیگیری قضایی و توقف موقت کار شد.
«سعید شاهرخی» با بیان اینکه کارشناسان مربوطه به بررسی دقیق موضوع می‌پردازند تا هرگونه تجاوز احتمالی به حریم منطقه تاریخی موجود در آنجا مشخص شود، گفته بود که راه‌وشهرسازی باید کل طرح و نقشه را ارائه کنند و دقیق مشخص شود که در چه قسمتی می‌خواهند کار ساخت را انجام دهند و این کار نیاز به هماهنگی اولیه با میراث فرهنگی داشت که اتفاق نیافتاده بود و امیدواریم این همکاری رخ دهد.
شاهرخی در پاسخ به اینکه مکان‌یابی به چه صورت انجام شده است و چرا تا این حد به محدوده شهر قدیم نزدیک است، اعلام کرده بود که «بسیاری از محدوده‌های شهر قدیم قبلا تصرف شده و جیرفت سرزمینی است که نقاط زیادی از آن می‌تواند به عنوان محلی تاریخی دیده شود. البته محدودیت هایی در شهرسازی جیرفت وجود دارد از جمله اینکه از نقاط مختلف به رودخانه‌های فصلی می‌خورد. کارهای قانونی اولیه در این مورد انجام شده بود، کارشناسان میراث هم بررسی کرده بودند و مجوز صادر شده و شورای عالی مسکن و شهرسازی هم آن را تایید کرده است. موافقت هم مشروط به این صورت گرفته که در هر زمان از اجرای کار اگر هر گونه شیء تاریخی مشاهده شود یا به محدوده ورود شود از کار جلوگیری می‌شود.»
تعیین عرصه و حریم
حالا اما با اعلام این توقف، «حمیده چوبک» از مطالعه بر روی عرصه شهر باستانی «دقیانوس» خبر می‌دهد که از مدتی پیش شروع شده است. او در توضیح این مطالعات که گویا قرار است سرنوشت تصمیم‌گیری درباره ساخت شهرک را هم مشخص کند به «پیام ما» می‌گوید: «شهرسازی یکی از نیازهای به حق مردم است، اما ساخت شهرک در این منطقه نیاز به تدقیق و مطالعه بیشتری درباره دقیانوس دارد. ضمن تشکر از مسئولان قضایی و حقوقی که پروژه شهرکسازی را فعلا متوقف کردند، باید بگویم که یک فرصت برای مطالعه دقیق فراهم شده است تا حقوق میراث فرهنگی کل ایران یعنی شهر باستانی دقیانوس مخدوش نشود.»
چوبک با بیان اینکه این مطالعه برای تعیین عرصه انجام می‌شود، می‌افزاید: «آثار به دست آمده در ۴ جهت نشان می‌دهد که همه منطقه عرصه است و آثار مشهودی از جمله کوره‌ها، قبرها و پراکندگی سفال و آجرها دیده می‌شود، اما تعیین عرصه و حریم مطالعات بیشتری نیاز دارد.»
او توضیح می‌دهد: «گمانه‌زنی و مطالعات آغاز شده و در ادامه لازم است که پرواز پهبادی یا مطالعات ژئوفیزیک هم داشته باشیم، اما فکر می‌کنیم همه چیز مشخص‌تر از چیزی است که نیاز به مطالعه داشته باشد.»
چوبک البته تاکید می‌کند که تصمیم‌گیری درباره تغییر محل شهرک به نظر مراجع ذی‌صلاح بستگی دارد، اما اظهار امیدواری می‌کند که این مطالعات موجب مشخص شدن اهمیت این محوطه شود تا بتوان روی آن سرمایه‌گذاری کرد: «شهر قدیم در کنار شهر جدید معنا و مفهوم و ارزش افزوده می‌دهد و می‌تواند به کارآفرینی، ایجاد درآمد و اشتغال‌زایی حول محورهای گردشگری بیانجامد و به همین دلیل شهرداری و وزارت راه و شهرسازی باید در کنار میراث فرهنگی به این موضوع به عنوان ارزش‌های شهری توجه کنند.»
اهمیت «دقیانوس» فقط درباره کاوش‌های این منطقه نیست، «دقیانوس» یکی از مهم‌ترین محوطه‌های حوزه فرهنگی هلیل‌رود در نزدیکی جیرفت امروزی است که یکی از مراکز تمدنی شرق باستان محسوب می‌شود و گمان می‌رود مهد تمدن ارت بوده. در هزاره سوم قبل از میلاد، سرزمینی رویایی و پیشرفته مملو از فرهنگ، هنر، تمدن و قدرت به نام «ارت» وجود داشت. پادشاه مقتدر ارت بر قلمرویی سرشار از ثروت حکومت می‌کرد که در حاشیه رودخانه عظیم هلیل‌رود قرار داشت. این سرزمین شامل دره‌ای مملو از زمین‌های کشاورزی، معادن و چهار راهی برای عبور کاروان‌های مختلف می‌شد. در کتاب‌های تاریخ آمده است که سومریان خط را اختراع کردند و آن را به دیگر ملل آموختند؛ اما کتیبه‌های به دست آمده از جیرفت در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی نشان دادند که ممکن است اهالی این شهر بسیار قبل‌تر از سومریان به پدیده خط و نگارش مسلط شده بودند.منبع: پیام ما
نظرات