قلعه ضحاک دژ افسانه‌ای چندهزار ساله ایران باستان را بشناسید

 قلعه ضحاک ، قلعه‌ای تاریخی در یکی از مرتفع‌ترین بخش‌های هشترود است که یادآور داستان‌های شاهنامه است. این قلعه یکی از جاذبه‌های گردشگری استان آذربایجان شرقی است که در دل طبیعتی زیبا قرار گرفته است. قدمت این اثر تاریخی به دوره اشکانیان و ساسانیان می‌رسد و در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دیرینگی قلعه ضحاک به دوره اشکانیان (پارت) و ساسانیان بازمی‌گردد و در تاریخ نام‌های گوناگونی از جمله قلعه ضحاک، دژ اژدهاک، قیز قلعه‌سی، داش قلعه‌سی، باروآس، رویی‌دژ و قلعه گویی یاد شده‌است.

از نحوه استفاده از این قلعه در دوران اشکانی و همچنین دوران پس از اسلام، اطلاعی در دست نیست. در واقع این قلعه نیز همانند قلعه‌های موسوم به قلعه دختر است که نمونه‌هایی از آن را در فیروزآباد پارس و همچنین ارگ بم می‌توان یافت؛ و این قلعه ممکن است نمونه‌ای از معبد آناهیتا باشد.

آناهیتا ایزدبانویی است که در آیین‌های مذهبی ایران‌باستان جایگاه والایی دارد و در باور ایرانیان باستان این الهه با صفات نیرومندی، زیبایی و خردمندی به صورت ایزدبانوی عشق و باروری درمی‌آید؛ چون چشمه حیات از وجود او می‌جوشد. او ایزدبانویی محبوب بوده و این باور وجود داشته که آناهیتا در بلندترین طبقه آسمان زندگی می‌کند. به همین دلیل بیشتر معبدهای آناهیتا را بر بلندی‌ها می‌ساختند تا از آلودگی‌ها و دسترس دشمنان در امان باشد. به همین دلیل به نظر می‌رسد قلعه ضحاک هم نمونه‌ای از معابد آناهیتا باشد.

این دژ تاریخی، احتمالاً بازمانده‌ای از دوران اشکانیان، یا معبدی زردشتی یا محلی برای پادگان نظامی محلی بوده‌است.

طاق این دژ، در کنار آثار به جا مانده در تپه میل، از نمونه‌های معماری روزگار اشکانی است که سپس‌تر به شکلی کامل‌تر و شکوهمندتر در طراحی ایوان خسرو در تیسفون دیده می‌شود.

ضحاک از پادشاهان اسطوره ای ایرانیان است، در شاهنامه پسر مرداس و فرمانروای دشت نیزه وران است. او پس از کشتن پدرش به ایران می‌تازد و جمشید را می‌کشد و بر تخت شاهی می‌نشیند. با بوسهٔ ابلیس، بر دوش ضحاک دو مار می‌روید. ابلیس به دست یاری او آمده و می‌گوید که باید در هر روز مغز سر دو جوان را به مارها خوراند تا گزندی به او نرسد و بدینسان روزگار فرمانروایی او هزار سال به درازا می‌کشد تا این که آهنگری به نام کاوه به پا می‌خیزد، چرم پارهٔ آهنگری اش (درفش کاویانی) را برمی‌افرازد و مردم را به پشتیبانی فریدون و جنگ با ضحاک می‌خواند. فریدون ضحاک را در البرز کوه (دماوند) به بند می‌کشد.

ضحاک که در اصل «آژی‌دهاک» بوده، که به معنی دروغ و فریب است و معمولاً لقبی برای اهریمن یا دیوی خاص بوده‌است. در افسانه‌ها آمده که ضحاک به آناهیتا پیشنهاد صد اسب، هزار گاو نر و ۱۰ هزار گوسفند کرد تا بتواند زمین را از جمعیت تهی کند ولی آناهیتا نپذیرفت.

قلعه ضحاک کجاست؟

قلعه ضحاک یکی از دیدنی‌های تاریخی هشترود در ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی این شهرستان قرار دارد. با توجه به قرار گرفتن هشترود در مسیر آزادراه تبریز – تهران و محور اتصالی شهرهای جنوب استان و شهرهای آذربایجان غربی و کردستان ، دارای موقعیت خوبی برای جذب گردشگر است.

برای دسترسی به قلعه ضحاک بعد از رسیدن به شهر هشترود و پیمودن ۱۴ کیلومتر مسافت به روستای خراسانک بروید و بقیه مسیر را را پیاده حرکت کنید. از سمت راست تونل اول که راه پاکوب است حرکت کنید تا به تول دوم برسید. در سمت راست تونل دوم آب آشامیدنی گوارایی وجود دارد که می‌توانید به عنوان آب شرب استفده کنید و سپس به سمت قلعه صعود کنید.

آدرس: استان آذربایجان شرقی – ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان هشت رود – مجاورت روستای عربلو – شرق ایستگاه راه آهن خراسانک

تاریخچه قلعه ضحاک

قلعه ضحاک یا آژدهاک با قدمتی بیش از ۲ هزار سال از بناهای بازمانده پایان دوره اشکانی و ساسانی است که در تاریخ به نام های دژ اژدهاک، قیز قلعه سی، داش قلعه سی، باروآس، رویی دژ و قلعه گویی شناخته می‌شود. برخی از کارشناسان معتقدند که این قلعه کارکرد نظامی داشته و برخی دیگر آن را مثل سایر قلعه‌های ایران می‌دانند.

از سویی دیگر قلعه ضحاک می‌تواند نمونه‌ای از معبد آناهید ( ایزدبانوی عشق و باروری)  باشد که در ایران باستان معتقد بودند در بالاترین طبقه آسمان قرار دارد و به همین دلیل بیشتر معابد آناهیتا را روی بلندی می‌ساختند تا از دسترس دشمن در امان باشد. برخی محققین قدمت قلعه را به دوره آژدهاک مادی نسبت می‌دهند که تا دوره تیموریان برپا بوده ولی با توجه به رونق ان در دوره اسکانی، اغلب کارشناسان این قلعه را متعلق به دوران اشکانی می‌دانند.

قلعه ضحاک با بیش از سه هزار سال قدمت از دژهای مهم اقوام مانایی و مادها بوده‌است. از این قلعه که به عنوان یک دژ استفاده می‌شده، از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوارهای آن کنده‍کاری شده‌است. در این قلعه مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌ها آثار دیگر وجود دارد.^[۱]

این مجموعه باستانی در محوطه کوهستانی سرمه‌لو و در احاطه دو رودخانه قرانقو و شورچایی واقع شده‌است. مجموعه باستانی قلعه ضحاک در حدود ۱۰ کیلومتر طول و ۲–۱ کیلومتر عرض دارد. تنها بنای خارج از خاک که تقریباً سالم باقی‌مانده‌است عبارت است از یک چهار طاقی، که در اثر مرور زمان پوشش طاق و یکی از پایه‌های آن تخریب شده که مورد مرمت قرار گرفته‌است. حاصل کاوش در دو فصل گذشته، کشف یک تالار وسیع ۱۱× ۱۱متر با راهروهای جانبی مقادیر زیادی گچ‌بری در طرح و نقش‌های متنوع که بیش‌تر با رنگ‌های اخرائی، زرد، آبی و سبز تزئین شده‌اند. این نقوش، شامل نقوش برجسته انسانی و حیوانی، نقوش هندسی وگل و گیاه است. مصالح به کار رفته در این چهارطاقی آجر و گچ می‌باشد. ابعاد آجرها ۳۲×۳۲ و به ارتفاع ۱۰ سانتی‌متر می‌باشد. این مجموعه در روی تپه‌ای که سطح آن نسبتاً مسطح می‌باشد واقع شده‌است. ماحصل عملیات کاوش درمنطقه نشان‌گر استقرار تمدن پارتی است.

نیمی از اتاق‌های قلعه بی‌سقف در زمین کنده شده و نیم دیگر در کوه و به صورت حفره‌ای درآورده شده‌است. اغلب این حفره‌ها چاله آبی هم (آب انبار) دارند. همچنین بر دیوارهای این حفره‌های سنگی، طاقچه‌های کوچکی کنده شده‌است. در قلعه ضحاک، تک حفره‌هائی نیز دیده می‌شود که تمام آن را در صخره‌های عمودی کوه کنده‌اند. علاوه بر اینها، آب چشمه‌ای که در دامنه کوه مقابل قرار دارد با فشار متوسط لوله‌هایی که در زمین کار گذاشته شده از روی پشته مابین گذشته و به بلندای قلعه می‌رسد. مسیر لوله آب از روی بستری که در زمین به وضوح نمایان است معلوم می‌گردد به علاوه تکه‌های متعددی از لوله‌های گلی و بقایائی از قالب سنگی که با بی‌قیدی از بستر کنده شده‌است در اطراف دیده می‌شود. بستر لوله به عرض ۵۰ سانتی‌متر و عمق آن حداقل یک متر بوده‌است. لوله‌های گلی تقریباً از تکه‌های خورد تکمیل شده در یکدیگر رفته و در بستر قرار گرفته‌اند.

گچبری دژ ضحاک، موزه آذربایجان، رنگهای سرخ و زرد بین گلبرگها هنوز قابل تشخیص هستند

به غیر از قلعه در پای کوه قبرستانی نیز وجود دارد که در آن مجسمه سنگی قوچی قرار داشته‌است.

مجموعه باستانی قلعه ضحاک در حدود ۱۰ کیلومتر طول و ۲–۱ کیلومتر عرض دارد. تنها بنای خارج از خاک که تقریباً سالم باقی مانده‌است عبارت است از یک چهار طاقی، که در اثر مرور زمان پوشش طاق و یکی از پایه‌های آن به گفته اهالی به دست یک افسر انگلیسی (شاید همان کاشف این قعله) در زمان جنگ جهانی دوم برای یافتن کتیبه و عتیقه جات در زیر پایه طاق‌های آن تخریب شده که مورد مرمت قرار گرفته‌است. حاصل کاوش در دو فصل گذشته، کشف یک تالار وسیع ۱۱× ۱۱متر با راهروهای جانبی مقادیر زیادی گچبری در طرح و نقشهای متنوع که بیش‌تر با رنگهای اخرائی، زرد، آبی و سبز تزئین شده‌اند. این نقوش، شامل نقوش برجسته انسانی و حیوانی، نقوش هندسی و گل و گیاه است. مصالح به کار رفته در این چهار طاقی آجر و گچ می‌باشد. ابعاد آجرها ۳۲×۳۲ و به ارتفاع ۱۰ سانتیمتر است. این مجموعه در روی تپه ای که سطح آن نسبتاً مسطح می‌باشد واقع شده‌است.

نگاره گچی از دژ ضحاک، موزه آذربایجان

در سه کیلومتری ایستگاه خراسانک و بر فراز کوهساری که تونل مستقیم و طویل دو کیلومتری راه‌آهن مراغه به میانه از آن می‌گذرد بقایای این قلعه به چشم می‌خورد. عده ای از باستان شناسان بنای این قلعه را متعلق به دورهٔ مادها می‌دانند که بعدها نیز در دوران هخامنشی، اشکانی، ساسانی مورد استفاده قرار گرفته و در دوره‌های اسلامی به صورت دژ و سیخ بزرگی درآمده است. آنچه امروزه بیش از هر چیزی جلب توجه می‌کند چهارطاق زیبایی از عهد ساسانی است. این بنا دارای سقفی با پوشش ضربی است. به گفته برخی از باستانشناسان برخلاف طاق‌های دیگر دوره ساسانی از این چهارطاق به عنوان افروختن آتش استفاده نمی‌شد بلکه به عنوان برج دیده‌بانی که مشرف به دره‌ها و دشت‌های اطراف بوده‌است به کار می‌رفت. مصالح این قلعه به خصوص چهار طاق‌های آن از آجرهای بزرگ سرخ رنگ می‌باشد که مانند بسیاری از بناهای دورهٔ ساسانی آجرهای آن به صورت افقی و قائم روی هم قرار گرفته‌است. بقایای دیواره‌های سنگی و گچی قلعه ضحاک ظاهراً از دوران ما قبل اسلام است و احتمال می‌رود در قرون سه و چهار تعمیرات و الحاقاتی در آن صورت گرفته شده‌است.

این قلعه تا دوره اسماعیلیه کاربری داشته و بسیار آباد بوده است. نام قلعه از شخصیت اساطیری ضحاک که شخصیتی تازی داشته در شاهنامه گرفته شده است. گفته می‌شود ضحاک در این قلعه سکونت داشته تا این که کاوه آهنگر علیه ظلم او خروج کرده و او را سرنگون نموده است. برخی معتقدند قسمتی از دیوار اورارتو در این محل می‌تواند اثبات این داشتان باشد. در سال ۱۹۴۳ و ۱۹۶۴ میلادی نام قله ضحاک را به آن داد و معتقد بود این قلعه با مکانی که بطلمیوس به عنوان فاناسپا نام بده است، مطابقت دارد.

معماری قلعه ضحاک

قلعه ضحاک ۱۰ کیلومتر طول و ۲ کیلومتر عرض داشته ورودی  تپه‍‌ای نسبتا مسطح ساخته شده است. این قلعه احتمالا به عنوان دژ کاربرد داشته و معماری آن کارکرد نظامی را  در ذهن تداعی می‌کند. این قلعه از ۳ طرف مشرف به پرتگاه است و دیوارهایش کنده‌کاری شده‌اند.

در قلعه بخش‌های مختلفی از جمله مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌ها قسمت دیگر دیده می‌شود. تنها بنایی که از این قلعه تقریبا سالم مانده است، چهار طاقی است که با گذر زمان پوشش طاق و یکی از پایه‌های آن تخریب شده بود که بعداً مرمت و بازسازی گردید. مصالح به کار گرفته شده در این چهار طاقی، آجر و گچ هستند و ابعاد آجرها ۳۲ در ۳۲ با ارتفاع ۱۰ سانتی متر است. در کاوش‌ها، تالار بزرگی با راهروهای جانبی کشف شد که با گچ‌بری و نقش‌های متنوع و رنگ‌های اخرایی، زرد، آبی و سبز تزئین شده بود.

• گچبری کشف شده از قلعه ضحاک، موزه آذربایجان، تبریز

در این نقوش ، طرح‌های برجسته انسان، حیوان، نقوش هندسی، گل و گیاه دیده می‌شدند. عملیات کاوش نشان داد که این منطقه نشان دهنده استقرار تمدن پارتی است. نیمی از اتاق های قلعه بدون سقف و در زمین کنده شده ا ند و نیمی در کوه به حالت حفره‌ای ساخته شده‌اند که اغلب چاله آبی به عنوان آب انبار دارند و بر دیوارهایشان طاقچه‌های کوچکی کنده شده است.

در این قلعه تک حفره‌هایی دیده می‌شود که به حالت عمودی در صخره‌ها کنده شده‌اند. آب چشمه‌ای در دامنه کوه مقابل با فشار متوسط لوله‌های داخل زمین به بالای قلعه می‌رسیده. بستر این لوله‌ها ۵۰ سانتیمتر عرض و ۱ متر عمق داشته است. بخش‌های زیادی از لوله‌ها، گلی و بقیه قالب‌های سنگی داشته است.

نگاره‌ای از قلعه به دست آمده است که در آن تصویر کلاغی دیده می‌شود که از پشت پنجه بر گاو زده و شباهت زیادی به میترا و آیین مهر دارد. این نگاره از فضایی ۱۲۱ متر مربعی کشف شده که در کنار آن نگاره‌های سرباز پارتی، سر چند شیر حال غرش، تصویر ایزدبانو و تصویر مردی که درون گل‌های نیلوفر با پرتوهای خورشید به دست آمده است.

برای نمایش اشیا مکشوفه از کاوش‌های باستان شناسی، سایت موزه در این محل راه اندازی شده. پلکان‌هایی با ملات سیمانی در مسیر اصلی ورودی قلعه و پلکان‌های سنگی در صخره‌ها برای صعود راحت تر گردشگران ایجاد شده‌اند. در پرتگاه‌ها حائل‌هایی نصب شده. روی رودخانه قرانقو یک پل فلزی برای تامین امنیت بازدیدکنندگان و انتقال برق به قلعه نصب شده. جاده مسیر رسیده به قلعه آسفالت شده است. دو نگهبان دائمی در این محدوده همیشه حضور دارند.

نکات لازم برای بازدید از قلعه ضحاک

برای بازدید از قلعه ضحاک باید از پله‌های متعدد بالا بروید که از پایین تپه تا قلعه تعبیه شده‌اند، بنابراین کفش و لباس مناسب همراه داشته باشید. بعد از بالا رفتن از تپه چشم اندازه بکر و طبیعی بسیار زیبایی از رودخانه و دشت‌های سرسبز اطراف خواهید داشت که برای عکسبرداری بی‌نظیرند.

از نوشتن یادگاری روی دیوارهای قلعه و ریختن زباله اجتناب کنید.

بهترین زمان بازدید از قلعه ضحاک

بهترین زمان بازدید از قلعه ضحاک فصل بهار به خصوص ماه اردیبهشت است چرا که دشت‌های اطراف کاملا سرسبزند و با گل‌های رنگارنگ پوشیده شده‌اند و آب و هوای دلپذیر فرصت پیاده روی و طبیعت گردی لذت بخشی را برای شما فراهم می‌کند.