جشن سده، بزرگ‌ترین جشن آتش و یکی از کهن‌ترین آیین‌های شناخته شده در ایران باستان است. در این جشن در آغاز شامگاه دهم بهمن‌ماه، همه مردمان سرزمین‌های ایرانی بر بلندای کوه‌ها و بام خانه‌ها، آتش‌هایی برمی‌افروخته و هنوز هم کم‌وبیش در برخی نقاط کشور این آیین زنده و با شکوه برگزار می‌شود.
تاریخچه جشن سده
از آداب و رسوم این جشن در تاریخ پیش از اسلام -به دلیل هجوم اعراب و نابودی اسناد مکتوب از دوره ساسانیان و ماقبل آن خصوصا هرچه مربوط به دین زرتشتی بود- اطلاعات زیادی در دست نیست اما فردوسی بارها در شاهنامه از آن نام برده و از شعرهای او می‌توان عظمت و شکوه جشن سده را با نوروز و مهرگان برابر دانست.
فردوسی در پیدایش جشن سده می‌گوید: هوشنگ پادشاه پیشدادی، که شیوه کشت و کار، کندن کاریز، کاشتن درخت .. را به او نسبت می‌دهند، روزی در دامنه کوه ماری دید و سنگ برگرفت و به سوی مار انداخت و مار فرار کرد. اما از برخورد سنگ‌ها جرقه‌ای زد و آتش پدیدار شد.
بیرونی، بیهقی و گردیزی نیز جشن سده را یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان می‌دانند و معتقدند که این جشن در دوران اسلامی، تا اواخر دوران خوارزمشاهیان و حمله مغول نیز توسط سلاطین و مردم عادی برگزار می‌شده است.
مشهورترین و بزرگ‌ترین جشن سده در سال ۳۲۳ هجری و در زمان مردآویج زیاری در اصفهان برگزار شد. وی نخستین کسی بود که پس از اسلام این جشن را با شکوه فراوان در اصفهان برگزار کرد و به همین دلیل پس از پایان مراسم به قتل رسید.
جشن سده در زمان سلطان مسعود غزنوی در سال ۴۳۰ هجری نیز از مهمترین جشن‌های سده در طول تاریخ به شمار می‌رود.
جایگاه جشن سده در فرهنگ ایرانی
در اوستا، آتش جایگاه ویژه‌ای دارد چون نشانه زندگی و عشق است. ایرانیان باستان هم در همه جشن‌هایشان آتش روشن می‌کردند و به این بهانه اهورامزدا را می‌پرستیدند. اما مهمترین جشن‌ها برای پرستش آتش جشن سده بود. جشن سده که با سور و شادی و روشن کردن آتش همراه است، نمونه‌ای‌ست اصیل از یک جشن ایرانی تمام عیار. جشنی که بعد از نوروز و مهرگان مهمترین جشن در ایران باستان بوده است.
ریشه‌های فرهنگ در جشن سده
سده، جشن پیدایش آتش است. روایت‌های مختلفی هم درباره دلیل برگزاری این جشن در ایران باستان وجود دارد؛ در برخی از روایت‌های تاریخی اینطور آمده: صد روز که از زمستان بزرگ می‌گذشت ایرانیان جشن سده را برپا می‌کردند، چرا که در تقویم کهن، زمستان ۱۵۰ روزه و تابستان ۲۱۰ روزه بود. از اول زمستان (اول آبان ماه) تا ۱۰ بهمن که جشن سده است، ۱۰۰ روز و از ۱۰ بهمن تا نوروز و اول بهار ۵۰ روز و ۵۰ شب بوده. آنها بر این باور بودند که در این زمان، اوج و شدت سرما سپری شده، به همین دلیل همه در دشت و صحرا گرد هم جمع می‌شدند و تلی بزرگ از خار و خس و هیزم جمع می‌کردند و با همین که شب فرا می‌رسید، آتش هم روشن می‌شد. به این شکل آنچه از سرما باقی مانده بود از بین می‌رفت. از آنجایی هم که همه در روشن کردن آتش مشارکت می‌کردند، جشن سده، جشنی بود نشان دهنده همسبتگی و مشارکت مردم.
اما در کتاب «التفهیم» و هم «آثارالباقیه» ابوریحان، از پدید آمدن آتش سخنی نیست بلکه آن را افروختن آتش بر بام‌ها می‌داند که به دستور فریدون انجام گرفت و در نوروزنامه آمده‌است که:
«آفریدون همان روز که ضحاک بگرفت جشن سده برنهاد و مردمان که از جور و ستم ضحاک رسته بودند، پسندیدند و از جهت فال نیک، آن روز را جشن کردندی و هر سال تا به امروز، آیین آن پادشاهان نیک عهد را در ایران و دور آن به جای می‌آورند.»
ایران امروز و جشن سده
سده در ۱۰ بهمن هر سال در شهرهای مختلفی برگزار می‌شود. زرتشتیان تهران، کرج، استان یزد و روستاهای اطراف میبد و اردکان، کرمان و روستاها، اهواز، شیراز، اصفهان، اروپا (سوئد) و آمریکا (کالیفرنیا) و استرالیا گرد هم می‌آیند و با روشن کردن آتش، راز و نیاز میکنند. اگرچه در برخی از شهرها سده باشکوه‌تر از بقیه شهرها برگزار می‌شود. مثلا در کرمان و یزد.
بدین صورت که مردم به پشت بام‌ها، چراگاه‌ها و دامنه کوه رفته، آتشی افروخته میکنند و بنا بر سنتی کهن پیرامون آن جمع می‌شوند و به نیایش خداوند می‌پردازند.
هنوز هم در کرمان رسم است که کشاورزان از خاکستر آتش بر زمین‌هاشان می‌پاشند، چون معتقدند خاکستر آتش سده به زمین برکت می‌دهد. به عقیده خیلی‌ها جشن سده کرمان نه تنها در ایران بلکه در دنیا همتا ندارد. جشن سده در خیابان سده شهر کرمان و در باغچه بداغ آباد حدود ۸۰ سال است که برگزار می‌شود و در بیشتر سال‌ها دو هزار نفر در آن شرکت میکنند.
سخن پایانی
تمامی جشن‌های وزین ایرانی ریشه در فرهنگ و پیشینه مردمان ایران زمین داشته‌اند همانند نوروز، مهرگان و چهارشنبه سوری، یلدا و جشن سده بنابراین نیکوست که در انجام مراسم و آیین‌های مرتبط با آنها هر چه بهتر و بیشتر بکوشیم تا بتوانیم نگه دارنده مشعل پرفروغ آیین های کهن و پرمهر این سرزمین باشیم.
نظرات