بختگانی که روزگاری متفاوت ترین دریاچه جهان بود مدت‌هاست خشک شده و رطوبت زندگی‌بخش‌اش، جای خود را به شوره‌زار داده است. آن سال‌ها که بختگان آب داشت، گونه‌های فراوانی از حیات‌وحش در این زیست‌بوم زندگی می‌کردند. اما وقتی رطوبت منطقه کم شد، بارندگی کاهش پیدا کرد، از گونه‌های گیاهی و جانوری‌اش کم شد و سپس مسیر کوچ پرنده‌های مهاجر به جای بختگان به بحرین تغییر پیدا کرد.
برای اهالی استهبان و نی‌ریز، بختگان تنها یک دریاچه-تالاب نبود؛ آن‌ها حیات صدهاساله روستاهای پدری را مدیون آن «دُردانه» بودند. رطوبتش، زمینه‌ساز بارش استاندارد باران‌های موسمی بود و حیات‌وحش و گونه‌های گیاهی‌اش، موجب سرزندگی و حیات محیط‌زیست منطقه.
کسانی که سال‌ها در چندکیلومتری بختگان زندگی کرده‌اند، می‌دانند مرگ این مجموعه زیست‌محیطی چه تبعاتی برای منطقه دارد؛ زیرا این خشکی، ابتدا زندگی و معیشت اهالی «خیر (Khir) » (دهستانی واقع در شهرستان استهبان و در جوار دریاچه بختگان) را تحت‌تاثیر قرار داد و سپس به خاطر گرد و غبارها ناشی از خشکسالی به شوره‌زارتبدیل شد.
احداث سدهای بالادست بختگان
کارشناسان محیط‌زیست، یکی از مهم‌ترین دلایل خشک‌شدن بختگان را احداث سدهای درودزن، سیوند و ملاصدرا (سدهای بالادست این دریاچه) می‌دانند که جلوی رسیدن حقآبه را به تالاب دریاچه گرفت. واقعیت آن است که حفر چاه‌های بی‌رویه مجاز و غیرمجاز در حاشیه بختگان هم در خشکی دریاچه و همچنین منابع آب زیرزمینی منطقه نقشی غیرقابل انکار داشت.
ساتیار یکی از باغداران منطقه است . مشغول کشیدن لوله‌های سه اینچی انتقال آب، تا پای درخت‌های انجیر بود و آماده می‌شد برای آبیاری زمستانه. از برخی صاحبان چاه‌های آب شیرین که آب‌شان را به باغداران به صورت ساعتی یا تانکری می‌فروشند، هر دو ماه برای آبیاری تکمیلی و شست و شوی درخت ها آب می‌خرد. پسرش را که مهندس کشاورزی است، نشانم می‌دهد که کمی آن‌سوتر از کپر، در حال حرف‌زدن با تلفن همراهش هست.
سعید حدوداً ۳۵ ساله است و چندسالی است در یکی از ادارات جهاد کشاورزی استهبان مشغول به کار است: «بعضی از مسئولان اعلام کردند ۵۰۰ چاه غیرمجاز در این منطقه حفر شده و همین چاه‌ها عامل اصلی خشک‌شدن بختگان بوده، اما واقعیت این است که چهار، پنج سال است که آب ۴۵۰ تا از این چاه‌ها شور شده و برداشت آب انجام نمی‌شود.»
کاهش گونه‌های کم‌نظیر
سعید در ادامه می‌گوید: «در آن سال‌ها که بختگان آب داشت، گونه‌های فراوانی از حیات‌وحش در این زیست‌بوم زندگی می‌کردند؛ مثل انواع بزهای کوهی، کبک، کبوتر دریایی، فلامینگو، آب‌چلیک و…، اما وقتی رطوبت منطقه کم شد، بارندگی هم کاهش پیدا کرد. معمولاً در این مواقع، حیوانات طبق غریزه‌شان تولیدمثل را کاهش می‌دهند. نتیجه آن شد که مجموعه بختگان که هم پارک‌ملی و هم پناهگاه حیات‌وحش است، از گونه‌های گیاهی و جانوری‌اش کم شد. به جز اینها، در همان سال‌های اول خشک‌شدن بختگان (۸۵ ـ ۸۶)، حدود چهار هزار فلامینگوی مهاجر از بین رفت و بعد از آن هم مسیر کوچ پرنده‌های مهاجر به جای بختگان به بحرین تغییر پیدا کرد.»
برنامه‌های دانشگاه شیراز برای احیای بختگان
مردادماه گذشته عیسی کلانتری معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست کشور در سفری که به منطقه داشت اعلام کرد برنامه‌های اجرا شده درباره تالاب بختگان «خرده برنامه‌ای بیش نبوده است» و دانشگاه شیراز باید گام‌هایی بلند برای تدوین برنامه جامع احیای تالاب‌ها بر دارد.
احیای دریاچه در گروی تحقق بودجه
عزت الله رئیسی اردکانی، مدرس دانشگاه است وی با بیان اینکه طرح نجات تالاب بختگان در سازمان محیط زیست تصویب شده است، گفت: بودجه‌ای نیز به این مطالعه تعلق گرفته، اما هنوز برای آغاز پروژه با دانشگاه شیراز تماسی برقرار نشده است.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه تاکنون نجات تالاب بختگان با فرصت‌سوزی به تأخیر افتاده است، افزود: میزان برداشت آب از این دریاچه بیش از حد بوده است و فرصتی از دست رفته و نمی‌توان دیگر تالاب را به وضعیت پیشین آن بازگرداند.
این پژوهشگر دانشگاه شیراز افزود: بزرگترین لطمه تاکنون به دریاچه خورده است و از این به بعد بدتر از این نخواهد شد؛ اما هرچه برای احیای دریاچه زودتر اقدام شود، بر اکولوژی منطقه اثر بهتری خواهد گذاشت و مطلوب‌تر است.
رئیسی با بیان اینکه می‌توان دریاچه را در حد توان اکولوژیکی آن احیا کرد، اظهار داشت: تأمین آب با ظرفیت نهایی دریاچه و همچون گذشته امکان‌پذیر نیست؛ اما حدی وجود دارد که همگان آن را از نظر علمی پذیرفته‌اند و در این حد دریاچه قابل بازگشت و احیاست.
وی تاکید کرد: هم‌اکنون تأمین بودجه بر عهده سازمان برنامه و بودجه استان فارس و سازمان محیط زیست است که هر دو در حال پیگیری‌اند.
رئیسی درخصوص زمان آغاز مطالعات نیز اعلام کرد: بودجه طرح برای سال ۹۸ درنظر گرفته شده است و به محض تصویب بودجه و انعقاد قرارداد با دانشگاه شیراز عملیاتی خواهد شد.
چرا به بختگان مانند ارومیه توجه نمی‌شود؟
از سوی دیگر نماینده شیراز نیز در مجلس شورای اسلامی نیز درخصوص سهم خواهی از بودجه ۹۸ برای احیای تالاب بختگان به ایرنا گفت: این مساله یکی از دغدغه‌های جدی ماست و تقریباً همه مدیران استانی و نمایندگان پیگیر آن هستند.
عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس با بیان اینکه منابع پیش‌بینی شده فعلی برای دریاچه بختگان در حد انجام مطالعات است، افزود: برای فعالیت‌های اجرایی هنوز ردیف بودجه‌ای تعیین نشده است و امیدواریم مطالعات هرچه زودتر به نتیجه برسد تا وارد فاز عملیاتی شویم.
نماینده شیراز در مجلس شورای اسلامی قرار دادن تالاب بختگان را در مطالبات ملی و همتراز با دریاچه ارومیه دشوار خواند و گفت: این مساله جای تأمل دارد؛ اما در مرحله نخست باید باید نتیجه مطالعات مشخص شود.
اکبری اظهار داشت: نمایندگان فارس موارد لازم درخصوص احیای دریاچه بختگان را با سازمان برنامه بودجه و سازمان حفاظت از محیط زیست مطرح کرده‌اند و تا زمانی که راهکارهای احیای دریاچه نهایی نشده است، نمی‌توان اظهار نظر قطعی کرد.
گزارش : احسان اکبرپور/ایلنا
نظرات