تندروها در حال تلاش برای محدود کردن اعمال مولفه تبعیض مثبت در کابینه مسعود پزشکیان هستند، ریشه‌های این مهم در قانون اساسی و تجربه آن در سال‌های اخیر چیست؟
اول فارس: روزنامه اعتماد در مطلبی با عنوان «کابینه‌ای بر شالوده تبعیض مثبت» نوشت: اظهارات محمد جواد ظریف، رییس شورای راهبردی انتخاب اعضای کابینه دولت چهاردهم در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری در صدا و سیما درباره شیوه و معیارهای انتخاب افراد و در نظر گرفتن امتیاز برای زنان و پیروان مذاهب و ادیان دیگر در حالت برابر با مردان و مسلمانان شیعه، محور نقد و بعضا حملات تندروها و مخالفت سیاسی مسعود پزشکیان به او و ظریف شده است.
ظریف درباره شیوه امتیازدهی به گزینه‌های پیشنهادی برای تشکیل کابینه در این برنامه الگوی چینش را اینگونه توصیف کرد: «اگر وزیر پیشنهادی مرد باشد هیچ امتیازی نمی‌گیرد اما نامزدهای خانم ۱۰ امتیاز می‌گیرند؛ اگر شیعه باشند امتیاز ندارند ولی اگر از مذاهب و ادیان رسمی باشند، امتیاز دارند».
او این رویه را تلاشی برای تقویت امکان حضور زنان و اقلیت‌های مذهبی در سطوح عالی مدیریت اجرایی کشور توصیف کرد . این اظهارات اما با دو نوع نقد مواجه شد.
یک گروه از منتقدین با اشاره به نص صریح قانون اساسی مبنی بر تساوی آحاد مردم توضیحات ظریف و تبیین ایده تبعیض مثبت برای مبنا قرار دادن جنسیت و دین به مثابه یک «امتیاز» را بر خلاف روح قانون اساسی توصیف کردند.
گروه دوم اما این ایده را از اساس غربی و فمنیستی خوانده و تاکید کردند این تجربه حتی در غرب شکست خورده و مانع از جاری شدن شایسته‌سالاری است.
منتقدان تبعیض مثبت چه کسانی بودند و چه گفتند؟
مثل همیشه نخستین منتقد روزنامه کیهان بود. حسین شریعتمداری، مدیرمسوول کیهان در این باره نوشت: «باید از آقای ظریف پرسید: الف: از کی تا به حال «شیعه بودن» در جمهوری اسلامی خصوصیت و به اصطلاح، امتیاز منفی تلقی می‌شود؟! ب: می‌فرمایید «از مذاهب و ادیان رسمی باشید امتیاز می‌گیرید، شیعه باشید امتیاز نمی‌گیرید»! آیا منظورتان این است که شیعه جزو مذاهب و ادیان رسمی نیست؟! ج: در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، از مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور یاد شده است. جنابعالی چه‌کاره‌اید و از کدام جایگاه، شیعه بودن را در گزینش اعضای کابینه، خصوصیت منفی تلقی کرده‌اید؟! چه کسی به شما چنین اجازه‌ای داده است؟!» در پیگیری این برآشفتگیها و اعتراضات این موضوع قابل توجه است؛ که درکی از گذاشتن تبعیض مثبت در این بین وجود ندارد»
محسن قنبریان، استاد سطوح عالی حوزه‌های علمیه و استاد دانشگاه که عموما در سال‌های اخیر به عنوان کارشناس نیز در برنامه‌های صداوسیما حاضر می‌شود در یادداشتی در خبرگزاری دانشجو به تندی از اظهارات ظریف به عنوان سخنگوی شورای راهبردی کابینه مسعود پزشکیان انتقاد کرد و نوشت: «اگر از اکثریت -حالا ما که در ایران اکثریت اقلیت نداریم[!] ما همه مجموعه‌هایی هستیم از چیزهای مختلف- [باشند امتیازی ندارند] اگر از ادیان و مذاهب رسمی[!] باشید امتیازی می‌گیرید؛ اگر از مذهب رسمی (مسلمان شیعی) باشید امتیازی نمی‌گیرید! به خاطر اینکه می‌خواهیم امتیازی دهیم تا از اقوام و گروه‌هایی که امتیاز کمتر داشته‌اند.»
او همچنین در این یادداشت تاکید کرد که «مقصود از این سنجه را تبعیض مثبت به نفع اقوام و مذاهبی که کمتر امتیاز داشته‌اند طرح می‌کند. تبعیض مثبت به نفع اقوام و مذاهب (غیر رسمی)، وقتی عادلانه است که اندازه نسبت‌شان به اکثریت باشد نه اینکه در شرایط مساوی تخصص و تعهد، فرد منتسب به اکثریت (شیعه) مطلقا فاقد امتیاز و اقلیت دارای امتیاز مثبت باشند!این در تقابل روشن با ترویج مذهب تشیع است که حتی شرط شاهان ایران در قانون اساسی از مشروطه به بعد بوده است.».
علیرضا سلیمی عضو هیات رییسه مجلس شورای اسلامی در واکنش به انتشار اسامی اعضای شورای راهبری از سوی محمد جواد ظریف، در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: کوه موش زایید!!!انتشار اسامی شورای راهبری آقای ظریف نشان داد که چه قدر زمخت، به‌دنبال خالص‌سازی آن هم با سرعت نور هستند.عالیجناب ظریف تازه اعتراف هم می‌کنند که قائل به تبعیض مثبت هستند.لطفا مردم را تقسیم نکنید …لطفا به پزشکیان بینوا رحم کنید».
حمیدرضا غلامزاده، دیپلمات، در توییتی نوشت: «این الگوی «تبعیض مثبت» که ظریف و دولت منتخب با افتخار به تقلید از غرب سرلوحه کارشان قرار داده‌اند سال‌هاست مورد نقد جدی در غرب قرار گرفته و مانع از شایسته‌سالاری است.مشکل اینجاست که شناخت ایشان از امریکا و غرب در سه‌دهه قبل مانده و مصرانه در مقابل به‌روزرسانی آن مقاومت دارد».
عبدالله رمضان‌زاده در توییتی نوشت: «تبعیض آن بود که تعدادی بی‌سواد را با معدل‌های زیر ۱۳ بورسیه و بعد آنها را با عنوان «دکتر» راهی دانشگاه‌ها کردید؛ برای هرکس هم که اعتراض کرد، پرونده تشکیل دادید!»
حجم انتقادها به ایده «تبعیض مثبت» در سازوکار بررسی گزینه‌های پیشنهادی برای کابینه در حدی بود که رییس شورای راهبری دولت چهاردهم را به واکنش و پاسخگویی به انتقادات واداشت.نخستین واکنش در پاسخ به یک فعال رسانه‌ای در شبکه ایکس انجام شد. یک کاربر فضای مجازی اینکه «شیعه بودن» در مقابل دیگر ادیان و اقلیت‌ها امتیاز نداشته باشد را «بازی در زمین سیاست انگلیسی‌ها» توصیف کرد و در انتقاد از ظریف نوشت: «سال‌هاست در ایران شیعه و سنی، آشوری، مسیحی، کلیمی و زرتشتی با هم زندگی می‌کنند و ارادت غیرشیعه به امام‌حسین هم تماشا دارد.» رییس شورای راهبری هم ابتدا به این توییت به‌طور خاص واکنش نشان داد و نوشت: «آنچه در سیما عرض شد کوشش دولت چهاردهم برای حضور گسترده‌تر بانوان و اقوام و مذاهب در دولت بود. اشاره بنده هم به دو خانه از جدول سنجه‌های ارزیابی نامزدها بود. امیدوارم با حسن ظن با یکدیگر همدلی کنیم و از صحبت‌های یکدیگر برداشت‌های ناصواب نداشته باشیم.»
محمد صادق کوشکی نیز در یادداشتی در روزنامه همشهری نوشت: « آنچه ظریف اظهار داشت اصطلاحا «تبعیض مثبت» نام می‌گیرد ولی در ساختارهای سیاسی مطرح جهان هیچگاه از این شکل از تبعیض مثبت به نفع گروه خاصی سخن به میان نمی‌آید.این اظهارات، اتفاق عجیبی است و چه‌بسا در جهان بی‌سابقه باشد. بیان این شاخصه‌ها صرفا برای این است که در آینده منافع جناح سیاسی خاصی را تأمین کند. بالاخره اینکه شاید این تبعیض‌ها در جهت کسب حمایت بیشتر اقلیت‌ها از دولت چهاردهم باشد وگرنه اعلام آن هیچ نفعی ندارد. تبعیض مثبت هیچ سنخیتی با شایسته‌گزینی ندارد؛ چراکه در شایسته‌گزینی، معیارهای جنسیتی یا اقلیت‌مذهبی‌بودن هیچ دخالتی نخواهد داشت».
سید محمود نبویان از نمایندگان منتسب به جبهه پایداری تهران در مجلس که ازقضا از حامیان سرسخت سعید جلیلی در انتخابات اخیر نیز به حساب می‌رفت، آنچه را که ظریف درخصوص اعمال تبعیض مثبت در راستای استفاده از ظرفیت‌های مغفول مانده جنسیتی، قومیتی و مذهبی مطرح کرده بود، به باد انتقاد گرفت و با ادبیاتی توهین‌آمیز به وزیر پیشین امور خارجه تاخت.
سیدمحمود نبویان که با طرح این سخنان، عملا نشان داد ظاهرا تابه‌حال حتی اصطلاح کارشناسی «تبعیض مثبت» نیز به گوشش نخورده، همچنین گفت: «برای بزرگ شده امریکا که پوست و گوشت و خونش در دیار کفر شکل گرفته، بدیهی است که شیعه بودن یا مسلمان بودن در نظرش امتیازی محسوب نشود، بلکه شاید به تبع اربابان امریکایی، یهودی بودن برای اینها مهم‌ترین امتیاز باشد. »
این انتقادها علیه ظریف البته بی‌پاسخ نماند؛ چنان‌که محمدعلی ابطحی که از جمله روحانیون اصلاح‌طلب فعال در شبکه‌های اجتماعی است، به حملات اخیر تندروها علیه ظریف در نماز جمعه تهران واکنش نشان داد. همچنین عباس عبدی، روزنامه‌نگار و تحلیلگر سیاسی اصلاح‌طلب به شعاری که شماری از نمازگزاران تهرانی علیه ظریف سر دادند، واکنش نشان داد و نوشت: «با این نحوه شعار دادن علیه ظریف در نمازجمعه نشان دادند که وقتی قدری از رانت بی‌بهره می‌شوند و می‌بازند؛ اصلا تحمل آن را ندارند!» عبدالله رمضان‌زاده که سابقه عضویت در دولت اصلاحات در قامت سخنگوی آن دولت را نیز در کارنامه دارد، به انتقاد علیه هجمه‌کنندگان به ظریف پرداخت و در توییتی نوشت: «تبعیض آن بود که تعدادی بی‌سواد را با معدل‌های زیر ۱۳ بورسیه و بعد آنها را با عنوان «دکتر» راهی دانشگاه‌ها کردید؛ برای هرکس هم که اعتراض کرد، پرونده تشکیل دادید!»
تجربه اعمال تبعیض مثبت در تجربه و تقنین
بر اساس تعریف جیووانی کالوس، در کتاب تبعیض‌‌مثبت (۲۰۰۴) این موضوع ابزاری کلیدی در سیاست‌گذاری‌های جبران‌کننده تفاوت میان گروه‌ها است. بر اساس این تعریف، این ابزار کمک می‌کند تا به برابری بیشتر میان گروه‌ها برسیم یا شانس برابری برای محروم‌ترین اعضای گروه‌های مختلف ایجاد کنیم و درنتیجه به محض آنکه گروه محروم از موقعیت محرومیت خارج شد، به کنار گذاشته شود.
علاوه بر این تبعیض مثبت، تخصیص سهمیه یا تبعیض جبرانی در تجربه‌های تقنینی و مدیریتی بعد از انقلاب به کرات ثبت شده است. به‌طور مثال با شروع جنگ بین ایران و عراق سهمیه‌هایی برای ایثارگران در امور استخدامی و آموزشی وضع شد که تا امروز هم باقی است. نمونه روشن این اقدام در سال‌های اخیر مصوبه مجلس یازدهم در استخدام رسمی فرزندان ایثارگران است که در مجلس اصولگرای یازدهم ذیل مدیریت محمدباقر قالیباف تصویب و اجرایی شد .
اساس وضع این سهمیه‌ها برای جبران فداکاری‌ها و ایثارگری‌های رزمندگان و خانواده‌های آنها و جانفشانی و محروم بودن از سیر عادی پیشرفت در جامعه است و به اشکال مختلف در کشورهای دیگر نیز وجود دارند.
معمولا زمانی از تبعیض مثبت در جوامعی که به دنبال توجه به حقوق شهروندی هستند، استفاده می‌شود که فرصت برابر در مسیری که افراد تا به این نقطه رسیدند، وجود نداشته است. نمونه قابل توجهی که در همین کشور ما اجرا شده مربوط به کنکور به عنوان آزمون ورود به تحصیلات عالی است که سهمیه مناطق محروم برای افراد در نظر می‌گیرند. یعنی از آنجا که نتوانستند فرصتی برابر برای مردم در حوزه آموزش ایجاد کنند و امکانات برابر نبوده است؛ از این طریق تلاشی برای جبران آن انجام میدهند.
حساسیت‌های مذهبی سد راه ایده تبعیض مثبت
صحبت‌های محمدجواد ظریف درباره در نظر گرفتن امتیاز برای ادیان و مذاهب دیگر در انتخاب اعضای کابینه در موقعیت برابر، با حساسیت بیشتری نسبت به موضوع تبعیض مثبت برای زنان با واکنش مواجه شده است تا جایی که برخی منتقدان این کار را بازی سیاسی برای رسیدن به اهدافی خاص مطرح کردند. این در حالی است که قانون اساسی ادیانی را به رسمیت شناخته و حقوقی برابر با حقوق پیروان مذهب رسمی کشور برای آنها در نظر گرفته است؛ در مجلس دارای نمایندگان خود هستند، در سایر بخش‌های کشور نیز مانند نیروهای نظامی حضور دارند- کما اینکه تعداد قابل توجهی از شهدای جنگ ایران و عراق از اقلیت‌های مذهبی بودند- در بخش خصوصی تفاوت آشکار و واضحی برای به‌کارگیری افرادی از ادیان و مذاهب رسمی کشور وجود ندارد و در بخش دولتی نیز، تقریبا فرصت‌ها به صورت برابر توزیع می‌شود چرا که حساسیت‌های گزینشی کمتری در این بخش اعمال می‌شود وبر اساس کارآمدی انتخاب‌ها صورت می‌گیرد.
زنان و قائله تبعیض مثبت
۵ تیرماه سال جاری در جریان ایام تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری سعید جلیلی در شبکه اجتماعی ایکس، ادعایی جدید را مطرح کرده و نوشته: «رونمایی جلیلی از یک مدیر مطلوب: حمیرا ریگی بانوی بلوچ و اهل سنت»
ادعای جلیلی درباره استفاده از حمیرا ریگی در دولتش در حالی مطرح شده که منابع مختلفی از دولت روحانی روایت کردند که محمدجواد ظریف برای اعزام ریگی به عنوان سفیر به کشورهایی با اهمیت استراتژیک بالاتر دچار مشکل شد و در نهایت بعد از مدت‌ها چانه‌زنی ناچار شد سفارت برونئی را به او بدهد. برخی رسانه‌ها با اشاره به این ادعای جلیلی یادآوری کردند که «جریان متبوع آقای جلیلی با اعزام یک زن اهل تسنن به عنوان سفیر ایران در یک کشور استراتژیک موافق نبود و در این مسیر سنگ‌اندازی کرد».
به نظر می‌رسد مساله زنان و پست‌های سیاسی در سال‌های اخیر ابزار تبلیغاتی در کارزارهای انتخاباتی شده است؛ چرا که در ایام انتخابات اظهاراتی در این باره مطرح می‌شود اما سابقه گذشته و عملکرد در زمان عمل نشان از دیدگاه‌های دیگری در این حوزه دارد.
انتصاب وزیر زن برای نخستین‌بار در دولت محمود احمدی‌نژاد رخ داد و جریان سیاسی نزدیک به او روی این مساله مانور سیاسی زیادی دادند اگرچه در نهایت نیز مشخص نیست مرضیه وحید دستجردی چرا از دولت کنار رفت و موضوع استعفا بود یا برکناری. مثل بسیاری دیگر از تغییرات در دولت محمود احمدی‌نژاد که در ظاهر شکلی داشت و در باطن واقعیتی دیگر.
فراموش نکنیم که معصومه آباد به عنوان سفیر ایران در فنلاند در دولت حسن روحانی منصوب شد. علاوه بر این در دولت روحانی در کنار انتصاب معصومه ابتکار به عنوان مشاور امور زنان و خانواده چهره‌ای همچون لعیا جنیدی نیز معاونت حقوقی رییس‌جمهور را برعهده گرفت که تسلط علمی و فنی او بر مسائل حقوقی حتی مجلس اصولگرای یازدهم را نیز تحت تاثیر قرار داد.
زهرا ارشادی نماینده ایران در سازمان ملل در نیویورک، مرضیه افخم سفیر پیشین ایران در مالزی، افسانه نادی‌پور سفیر ایران در دانمارک، فروزنده ودیعتی سفیر ایران در فنلاند، حمیرا ریگی سفیر ایران در بروئنی، سفرای زن ایران در بعد از انقلاب هستند.
واقعیت امر این است که تبعیض مثبت در حوزه زنان که برای نخستین‌بار به صورت رسمی در اظهارات ظریف به عنوان رییس شورای راهبری منتخب مردم در چهاردهم مطرح شد یکی از محورهای مورد اختلاف نظر بین طیف فکری و سیاسی پزشکیان و رقبایش بوده است. به بیان روشن‌تر از اساس یکی از دلایلی که مردم علی‌رغم همه سرد بودن فضای انتخابات پای صندوق رای حاضر شده و به مسعود پزشکیان رای دادند باور و سابقه‌ای بود که از این گروه در ارتباط با مواجهه با موضوع زنان دیدند.
جریان اصولگرا در سال‌های اخیر سعی کرد برای پاسخگوی به این نیاز جامعه و برای عقب نماندن از حرکت پر سرعت زنان در طبقه متوسط چهره‌های خانمی برای تبیین و تبلیغ دیدگاه‌های این جریان را تربیت و در رسانه‌ها آنها را معرفی کند . نتیجه اما جنجال‌هایی از قبیل اظهارات مجری معروف « هر کی ناراحته جمع کنه از این کشور بره» یا ماجرای چهره سیاسی عضو تشکل شریان در صداوسیما بود که گفت مملکت مال حزب‌اللهی‌هاست.
از این جهت مساله زنان در حساس‌ترین شرایط خود قرار دارد. کسی دیگر نمی‌تواند منکر اهمیت و نیاز به کارگیری زنان بیش از گذشته باشد اما هنوز باور این مساله در گروه‌های سیاسی عمیق نشده است. نباید از نظر دور داشت که امروز چهره‌ها و جریان‌هایی نسبت به ایده تبعیض مثبت مطرح شده توسط ظریف انتقاد می‌کنند که تا دیروز به کارگیری زنان در مناصب مدیریتی سطح بالای سیاسی را ابزار تبلیغ کرده بودند و قبل‌تر از آن نیز خود از سنگ‌اندازان در مسیر تحقق این موضوع بودند. به نظر می‌رسد منتقدان بیش از اینکه به اصل مساله شالوده‌ریزی کابینه دولت چهاردهم بر اساس ایده تبعیض مثبت انتقاد داشته باشند، اساسا انتقاد دارند!. برای آنها هر راهبردی از جانب دولت پزشکیان اشتباه است. رویه‌ای نادرست که کشور و دولت را با چالش مواجه می‌کند و باید به‌شدت از آن دوری کرد.
نظرات