مرمت های غیراصولی و بهره گیری از مواد و مصالح ناهمخوان در بناها و آثار تاریخی هم چنان دنباله دارد و در تازه ترین آن ها،کاروان سرای جهانی شهرستان برازجانِ بوشهر با سیمان مرمت شده و زخم های ژرفی بر پیکرۀ یادگار جهانی کشور وارد شده است.
به گزارش اول فارس ، سیاوش آریا در گزارشی نوشت: دژ برازجان یا کاروان سرای مشیر که در ۲۶ شهریورماه سال گذشته در جریان چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر ریاض به همراه ۵۳ کاروان سرای دیگر کشور با نام “کاروان سراهای ایرانی” در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است،با مرمت های غیراصولی و با مواد و مصالح ناهمخوان رو به رو شده و زخم های ژرفی بر پیکرۀ بی دفاع آن وارد آمده و چهره و ریخت یادگار جهانی برازجان را خَدشه دار کرده است.
بهره گیری از مواد سیمان سیاه که سال های سال است در مرمت بناها و آثار منسوخ شده و مورد بهرۀ مرمت گران در یادمان های تاریخی و فرهنگی نیست،آسیب های برگشت ناپذیری را بر میراث جهانی شهرستان برازجان وارد آورده است. همچنین نامنظم بودن و چینش ناهمخوان سنگ ها در جای دادن آن ها و شلختگی و آشفتگی در کار مرمت،از دیگر دشواری های کاروان سرای جهانی نامدار به«مشیر»است.
مرمت گر بناها و آثار: مرمت با سیمان نادرست و منسوخ شده است
اما مرمت گر آثار،بناها و اَشیای تاریخی با انتقاد از بهره گیری از ملات سیمان و شیوۀ مرمت های غیراصولی در میراث جهانی شهرستان برازجان به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت :«متداول ترین،رایج ترین و در دسترس ترین ماده ای که در مرمت سنگ ها از جمله در سنگ های پارسه(تخت جمشید)و یا هر اثر همانند دیگر سنگی،از همان سال های نخست آغاز برنامه های مرمتی در کشور از آن بهره برده می شده،ملات ماسه سیمان بوده است. بر پایۀ شواهد و مدارک موجود،این ملات سیمان از سال ۱۳۱۰خورشیدی به مدت کمابیش ۷۰ سال است که به عنوان یک ماده مرمتی در نقش استحکام بخش،پرکننده،چسباننده،ملات،اَندود و غیره مورد استفاده قرار گرفته است. اما به آرامی عوارض ویران گر(مخرب)آن آشکارگردیده و کمابیش هم اینک استفاده از آن در مرمت بناهای تاریخی منسوخ شده است. ولی شوربختانه می بینیم که برخی از پیمان کارانی که مرمت بناها و آثار تاریخی به وسیلۀ وزارت میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی به آن ها سپرده می شود برای راحتی و کم هزینه بودن کار خود از ملات سیمان برای مرمت آثار تاریخی استفاده می کنند.
این در حالی است که،بر پایۀ اصول نخستین این عملیات،مواد و مصالح استفاده شده در کار مرمت آثار و بناهای تاریخی،باید بیشترین هماهنگی و همگونی(تجانس)را با مواد اصلی استفاده شده در بنا داشته باشد. برای نمونه،در سازه ها و بناهای به جای مانده از زمان هخامنشیان و ساسانیان و حتا در دوران اسلامی،ملات غالب ساختمان ها و بناها«ساروج»است و باید برای مرمت این گونه آثار و بناها یا از ملات ساروج و یا نزدیک ترین مصالح به این نوع مواد استفاده کرد.
ساروج یکی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و برخی از کشورهای کنار دریای پارس(خلیج پارس)است. ساروج با نگرش به خاصیت اصلی آن یعنی نفوذپذیری بسیار اندک به عنوان روکش در سازه‌هایی که در تماس مستقیم با آب بوده‌اند،همانند حوض ها،آب انبارها،گرمابه ها و … مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین برای بناهای آجری و سنگی قدیمی به ویژه در حواشی دریای پارس همانند برازجان واجب است.
اما ملات سیمان ارزان و در دسترس است و به راحتی می توان آن را فراهم کرد.ولی فراهم کردن ملات ساروج اندکی هزینه بر است و تحمل و زمان فراوانی را می طلبد. از همین روی،شوربختانه پیمان کاران ترجیح می دهند به جای آن از سیمان بهره ببرند. از سویی،وزارت میراث فرهنگی هم در این باره سخت گیری نمی کند و به این شیوه آثار و بناهای تاریخی با سیمان مرمت می شوند. به هر روی،استفاده از ملات سیمان در مرمت آثار و بناهای تاریخی کاری غیرعلمی و منسوخ شده است. با این همه، هم چنان و هنوز در برخی پروژه های مرمتی وابسته به وزارت میراث فرهنگی از سیمان استفاده می شود. برای نمونه،چهارتاقی خیرآباد که اثری بازمانده از دوران ساسانیان است به وسیلۀ پیمانکار طرف قرارداد با ادارۀ کل میراث فرهنگی استان کهگیلویه و بویراحمد از مصالحی همانند سیمان استفاده کرده است که نتیجه آن با مصالح و سازۀ اصلی این اثر هیچ گونه همخوانی ندارد».
استفاده از سیمان در یادمان های تاریخی ممنوع است
سیامک علی زاده،در دنبالۀ سخنان خود گفت :«هرچند که،بهره گیری از سیمان تنها آسیبی نیست که در این پروژه مرمتی به کاروان سرای جهانی برازجان وارد شده است.زیرا که سنگ چینی های انجام شده در پایه های بنا نیز به شکلی نامتقارن و ناموزون کار گذاشته شده است. به شکلی که هر کدام از دیواره های بنا با دیگری متفاوت است!
این در حالی است که،باید از منظم ترین و دقیق ترین شیوه های مِهرازی(معماری)بهره می جستند. بهره گیری از مصالح ساختمانی نوین در بناهای تاریخی تا هنگام ضرورت،چندان معقول نیست. همچنین باید همیشه به این موضوع دقت کنیم که الحاق در بناهای تاریخی،تا اندازه امکان و تا هنگامی که بناها مقاومت دارند،بهتر است با استفاده از مصالح گذشته انجام شود.
باید دانست که،استفاده از سیمان برای بناها و آثار تاریخی بر پایۀ قانون های میراث فرهنگی ممنوع است و درست نیست استفاده از این نوع مصالح نسبت به نوع بنا متفاوت باشد. باید دید آیا مصالح روی آن بنای خاص می‌نشیند یا نه،و آیا سبب مقاومت بنا خواهد شد؟
همچنین مصالح ساختمانی نوین در بعد دیگر،سبب خدشه دار شدن چشم اَنداز یا همان حریم منظری و نمای بناهای تاریخی خواهد شد که هم ثبت ملی و گاه نیز، ثبت جهانی بوده و از اهمیت والایی برخوردار است. ایراد اساسی در بناها و آثار تاریخی که در دوره های گوناگون تحت برنامۀ مرمت قرار گرفته و با بندکشی سیمان انجام می شود،آن است که،با توجه به خاصیت مویینگی مصالح بنایی در انتقال رطوبت به گونۀ صعودی از سطوح مرطوب به سمت بالا و به دنبال یافت راه تبادل حرارتی و رطوبتی مصالح بهترین نقطه فاصله که میان سطوح است با ملات‌‌های چسبنده غیرعایق به هم متصل شوند. این نقطه نخستین سطح ممکنه تلاقی دیوار با فضای باز ایجاد می شود.
از سویی،این نقطه ممکن است از نخستین فضای قابل رویت سطح زمین و یا این که پس از سطوحی که عموما الحاقی و مانع دفع رطوبت بوده و یا این که فضایی باشد که به وسیلۀ عوامل مخل و الحاقی در بنا پدید آمده باشد،عاملی خواهد بود که در تجزیه و فرسایش آجر و شالوده بنا تأثیر فراوانی دارد.
بیشتر این عامل فرسایش در بناهای بازسازی شده غیرفنی به سبب استفاده بسیار فراوان از ملات و اندود سیمان و پوشش‌های دیگر سلیقه ای و بدون نظارت دقیق کارشناسی و پژوهشی به روشنی مشخص است. این امر در بناهای تاریخی واجد شرایط هم آشکار است. زیرا که در دوره های متوالی احیاء و مرمت‌های اضطراری به اَنگیزۀ عدم وجود کارشناس و استاد کار متخصص و دیدگاه مرمتی منجر به بازسازی غیرفنی بنا شده که پس از طی یک مدت کوتاه بینندۀ ضایعات جدی تری در بنا می شویم که این ضایعات به اَنگیزۀ افزایش صعودی رطوبت منجر به تخریب جداره ها،تزیینات و سطوح با ارزش بنا و شالوده اصلی بنا خواهد شد».
پیش از هر کار مرمتی،باید مطالعات آسیب شناسی انجام گیرد
این دکترای مرمت بناها،آثار و اَشیای تاریخی دربارۀ راه درمان و چارۀ کار نیز به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت :
«چاره کار این است که،پیش از آغاز هرگونه عملیات مرمتی،بنا باید کامل شناخته شده و مطالعات آسیب شناسی به روش کارشناسی صورت گیرد. و در بناها و آثاری که مرمت های غیراصولی انجام گرفته،نسبت به حذف مصالح ناهمخوان و کارهای صورت گرفته،اقدام کرده که این اَمر خود جزء رعایت موارد ذیل امکان پذیر نخواهد بود :
الف: استفاده از مطالعات دقیق آسیب شناسی و رعایت اصول و مبانی مورد نظر
ب: استفاده از استاد کاران با تجربه و آشنا به امر مرمت بناها و آثار تاریخی
ج: اجرای کار به روش روزمزدی».
بر اساس این گزارشاین بنای ارزشمند و استوار که به دژ برازجان یا کاروان سرای مشیرالملک برازجان بزرگ شناخته می‌شود،فرا روی میدان شهید چمران شهرستان برازجان جای دارد که از سازه‌های باشکوه دورۀ قاجاریه به شمار می‌رود و در سال ۱۲۵۰خورشیدی بنا به دستور یکی از نیکوکاران شیرازی به نام “میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک” با هزینه‌ای برابر چهل هزار تومان به پول آن زمان ساخته شده‌است.منبع:مهرگان
نظرات