آنچه باید در باره هوتوسا دختر زیبای کوروش کبیر بدانید/ پایتخت آتوسا در همایجان بود؟

سردیس آتوسا یکی از اشیای باستانی است که متعلق به دوران هخامنشی می‌باشد. این سردیس سنگی در اطراف تخت جمشید کشف شده است. آتوسا (۵۵۰ تا ۴۷۵ پیش از میلاد مسیح) از شهبانوهای ایران بود. وی دختر کورش بزرگ، همسر پادشاه هخامنشی داریوش بزرگ، و  مادر خشایارشا بود. جنس این اثر باستانی از سنگ فیروزه است.ساختن این اثر مربوط به دوران حکومت داریوش بزرگ است.

پسر ارشد آتوسا، خشایارشا بزرگ، پسر ارشد داریوش بزرگ نبود ولی به‌دلیل زیرکی و نسب پدری او به کوروش بزرگ، توانست که پسرش را جانشین همسرش کند. روایت هرودوت در مورد او، بازتابی از روایت‌های پارسی‌ها در مورد قدرت او است. گرچه در منابع تاریخی سخنی از مذهب آتوسا نیامده، لیکن نام او نمودی از نام زرتشتی هتوئسه است که نشان می‌دهد، پیرو آیین زرتشت بوده‌است. هرودوت، با روایت داستانی، اولین جنگ بین ایرانیان و یونانیان را به آتوسا و پزشک محرم او، دموکدس، مربوط می‌سازد.

آتوسا همان هوتوسا است

هوتوسا (زرتشتی: Hutaosā؛ در زبان پهلوی Hudōs، در روایات سنتی متاخر، خواهر و همسر ویشتاسب) یکی از افرادی است که نامش در لیست یشت ۱۳، آیهٔ ۱۳۹، در بین افراد مرتبط احتمالی با زرتشت، قرار دارد. در اوستا، فروهر «هوتَوسا (هوتوس، آتوسا) ی پاکدین» را ستوده‌است. در حالی که زرتشت، در گاهان، بارها از حامی خود ویشتاسب، نام برده، ولی کوچک‌ترین اشاره‌ای به هوتَوسا نکرده‌است. آموزگار و تفضلی (به استناد «گوش‌یشت») بر این باورند که هوتَوسا پیش از همه به دین زرتشت گرویده، و احتمالاً به توصیه او، شوهرش کی‌گشتاسب نیز پیرو این دین شده‌است.

در گوش‌یشت، زرتشت، تنها نیایش می‌کند تا هوتوسای نیک و شریف، به آیین او بگرود و سبب شهرت نیکی برای او شود. در روایات پهلوی چنین روایت شده که روان گشتاسب در پی بی‌هوشی به بهشت رفته و ارجمندی پذیرفتن دین را، به او می‌نمایند. پس آن‌گاه وقتی که گشتاسب به هوش آمد، به هوتوس بانگ می‌زند که زرتشت کجاست تا به دین او درآییم. زرتشت بانگ را می‌شوند، پیش می‌رود و گشتاسب ایمان می‌آورد. در دینکرد و زراتشت‌نامه، هوتوس پیش از شاه آئین زرتشت را می‌پذیرد. در هر حال، گرچه در گاهان زرتشت نامی از هوتَوسا نیامده، اما برای پیروان زرتشت اسطوره هوتَوسا به مرور ایجاد گشته و جان گرفته‌است. او در مقام یکی از نخستین کسانی که به زرتشت ایمان آورده، از منزلتی خاص برخوردار است. در گزیده‌های زادسپرم هوتوس بزرگ‌ترین یاور زرتشت است.

در اوستا، مادر اسفندیار، Hutaosā (در متون تفسیری پارسیگ: Hutōs، طبری نام وی را کُتوس و بلعمی، «خطوس» ثبت کردند) از خاندان نوذر است. در آیادگار، گشتاسب سخن از «هُتوس، خواهر و همسرم، که از من ۳۰ پسر به‌دنیا آورده‌است» می‌کند. با این وجود، حقیقی، نام مادر اسفندیار را ناهید، دختر سزار (قیصر) «که گشتاسب شاه او را کتایون می‌نامد» ثبت کرده‌است. فردوسی و ثعالبی نام او را فقط کتایون می‌دانند. بنابر گزارش این دو، او دختر پادشاه روم بود و با گشتاسب ازدواج کرد، در حالی که گشتاسب از سرزمینش به «سرزمین سزار» تبعید شده بود.

سردیس آتوسا مجسمه بانوی اول دربار هخامنشی بوده که از جنس فیروزه پدید آمده است. این سردیس فیروزه ای را در اطراف تخت جمشیده کشف کرده اند و از تاریخ کشف آن اطلاع دقیقی در دست نیست.

در ایرانیان اثر آشیل، هم نام آتوسا ذکر شده‌است. با توجه به الواح تخت جمشید، می‌توان گفت که تا سال ۴۹۳ پیش از میلاد (زمانی که کتیبه مذکور نگاشته شده)، او هنوز به قدرت برجسته‌ای دست نیافته بود و احتمالاً در زمان تاج‌گذاری خشایارشا بوده که او این قدرت را کسب کرده‌است.

نام آتوسا، به صورت ایلامی Údusana در دو قطعه از گل‌نبشته‌های تخت جمشید که تا کنون رمزگشایی و منتشر شده، اشاره شده‌است. در این لوح‌ها، به سپرده شدن سهمیهٔ آتوسا به دو تن از کارگزاران وی اشاره شده‌است:

PF 162: چهارصد بار (= برابر با ۱۰ کوارت) kurrusam tarmu (غله) به صورت kem (امانت) در حساب هَکیشتیپَرَ برای آتوسا اندوخته شده‌است. سال بیست و دوم.[۷]
PF 163: ده بار hadatiš tarmu (غله)، ۱۵۰ بار kurrusam (غلهٔ tarmu) در (حساب) مَدَشَب اندوخته شده‌است. سال بیست و دوم. این برای آتوسا است

سردیس فیروزه ای آتوسا بر خلاف بسیاری از دیگر اشیاء قیمتی ایران باستان، هم اکنون در کشور خودمان قرار دارد و برای بازدید از آن می توانید به موزه ملی ایران یا موزه ایران باستان واقع در خیابان امام خمینی تهران مراجعه کنید.

آتوسا چهار پسر از داریوش داشت: خشایارشای یکم، ویشتاسپ (پسر داریوش و آتوسا)ویشتاسپ، ماسیشته و هخامنش. خشایارشا بزرگ‌ترین فرزند بود؛ ویشتاسپ، فرماندار نیروهای خشایارشا در باختر و سکاها بود؛ ماسیشته، یکی از فرماندهان خشایارشا بود، و هخامنش، دریاسالار ناوگان مصر بود. آتوسا به خاطر تبار و زیرکی خود، تأثیر زیادی بر شوهرش و دربار هخامنشی داشت. در سال ۴۸۷ پ. م در دعوای حرم‌سرا، او حمایت داریوش را با جانشینی خشایارشا به‌دست‌آورد. خشایارشا اولین پسرش بود ولی اولین فرزند داریوش نبود. داریوش سه پسر دیگر از اولین زنش، دختر گوبریاس داشت.

انتصاب خشایارشا به عنوان فرماندهٔ کل ارتش پارسی به او قدرتی برای جانشینی در آینده داد. جابه‌جایی قدرت بعد از داریوش به خشایارشا، باید به سبب اقتدار بزرگ آتوسا و چرا که آتوسا بیش از نیمی از لشکریان و تمام درباریان داریوش را در دست داشته باشد این عمل جانشینی انجام شد. آتوسا در مدت حکومت پسرش، او جایگاه والای ملکه مادر را به دست آورد.هنگام درگیری ارته‌برزن، پسر همسر داریوش بزرگ با خشایارشا، به سبب اینکه خشایارشا در هنگام پادشاهی پدرش به‌دنیا آمده بود، تخت پادشاهی را از آن خود کرد.

تندیس خشایارشا، شاهزاده هخامنشی به همراه ملازمش. در زمان یورش مقدونی‌ها یا در دوره‌های بعدی، به صورت خشایارشا آسیب وارد کردند.

هرودوت اظهار می‌دارد که حتی بدون این دلیل هم، پادشاهی از آن خشایارشا بود، چرا که «تمام قدرت در دست‌های آتوسا بود». از دیدی دیگر، جانشینی خشایارشا را تصمیم قاطعانه داریوش می‌داند، چرا که با سپردن ولی‌عهدی به دیگر پسرانش (از همسرانی غیر از تبار هخامنش)، زمینه جاه‌طلبی و باج‌گیری آنها را میسر می‌کرد. دومین سند، گزارش هرودوت است که روایت می‌کند در آستانه لشکرکشی داریوش به مصر، پسرانش بر سر جانشینی به کشمکش پرداختند که با مداخله آتوسا، به نفع خشایارشا پایان پذیرفت، اما حقیقت آن است که در  برجسته‌نگاری‌های داریوش و خشایارشای جوان، بر روی چهارچوب‌های دروازهٔ جنوبی تالار اصلی تَچَر و نبشتهٔ سه زبانهٔ روی برجسته‌نگاری چهارچوب شرقی آن ، خشایارشا برخلاف سنت دیرینه شاهان هخامنشی، خود را به صراحت شاه نخوانده‌است. این کتیبه نماینگر این است که خشایارشا، در زمانی بسیار زودتر (از گزارش هرودوت) و به صراحت، به جانشینی پدرش برگزیده و معرفی شده بود.

آتوسا در منابع اسلامی

هلاله پادشاه زن ایرانی، هفتمین پادشاه کیانی است که نامش را «همای چهرزاد» نیز گفته‌اند گذشته پر افتخار، آورده‌اند که چون کیانیان بر منطقه ای در سپیدان فارس مسلط گشتند پادشاه کیانی که دارای دو دختر به نامهای هما و هرا بود منطقه‌های اطراف را به دو دختر بخشید. همایجان را به هما و هرایجان را به هرا. هما روستای سرتلی را پایتخت خود قرار داد و روستای دهپاگاه را که مرغزاری زیبا و دارای چشم‌اندازی دل‌انگیز بود به پایگاه نظامی خود تبدیل کرد و مرکز اصلی نظامیان روستای دهپاگاه به هزارخانه مشهور شد که الان آن را حصارخانه می‌نامند.

هما آب بادنا را توسط تونلی با قطر تقریبی ۲۶ سانتی متر از زیر کوه عبور داد و به پایتخت خود روستای سرتلی و به هزارخانه در روستای دهپاگاه آورد. خزانه هما در چند کیلومتری تخت در تپه ای به نام تل گرد قرار داشت که بعضی از پیران شاهد آن بودند که انگلیسی‌ها آن را به یغما بردند.

شخصیت اسطوره‌ای «هُما» (اوستایی Humāiiā؛ فارسی باستان Humāya؛ فارسی میانه Humāy)، یکی از شاهان کیانی در اساطیر ایران، همتای شخصیت تاریخی آتوسا است. آتوسا، بانویی است که در روایات عامیانهٔ، یونانی‌محور «صاحب قدرتی مطلق» دانسته شده‌است و احتمال آن می‌رود که بر مبنای همین صفت منتسب به وی، از او تلقی یک «شاه» شده و سپس با نهادن نام دختر ویشتاسپ «هما» و در نتیجه دادن پیوند و صبغهٔ دینی (زرتشتی) به او، در ردیف یکی از شاهان کیانی جای داده شده باشد. احتمال دارد که در دورانی که در آن هم سنت‌های یونانی و هم سنت‌های زرتشتی پررنگ و تاثیرگذاربوده‌اند، این درآمیختگی رخ داده‌باشد. لقب کهن هما، یعنی «شِهرزاد» که صورتی پارتی دارد، می‌تواند شاهدی بر این ادعا باشد.

نگاره‌ای از همای در نامهٔ خسروان ملیت ایران

همای و آتوسا
به نظر می‌رسد همای همان شخصیت تاریخی آتوسا دختر اردشیر دوم است. به کار بردن نام اردشیر برای بهمن از سوی فردوسی این نظریه را تقویت می‌کند.

در اساطیر و حماسهٔ ملی ایران، «هما/همای/خمای»، دختر، همسر و جانشین بهمن پسر اسفندیار و مادر دارای یکم است. بخش عمده‌ای از شخصیت هما، شهبانوی دودمان اسطوره‌ای کیانی، تجلی و انعکسای از یادواره‌های تاریخی آتوسا، شهبانوی پارسی در اذهان ایرانیان است. روایت مسلمانان با گزارش هرودوت و گفتاوردهای داریوش بزرگ اینگونه مقایسه شده‌است:

• ثعالبی از او چنین روایت می‌کند:

او بزرگ‌ترین شهبانوی جهان و گرانمایه‌ترین آنها است. چون بهمن، درگذشت، همای بر تخت شاهی نشست. پرده‌ای پرنیانی و زربفت در برابرش آویختند و به خاص و عام اجازت حضور داد. والیان و امیران مناطق نزد او، هدایا آوردند. او از پس پرده سخت به‌جا و نیکو سخن می‌راند. او چنین گفت: خداوند این کشور را از سر مِهر به ما سپرد و بر ماست که در دادگستری و پایمردی تا آخرین حد توان بکوشیم و پسندیده‌ترین خوی‌ها و منش‌ها را رواج دهیم و ستوده‌ترین راه و روش را برگزینیم. همگان به سخن‌اش شادمان گشتند و او را نماز بردند. او به تنهایی در آراستن کشور بکوشید و در نگاه‌داشتِ کشور و آبادانی آن و به‌آیین درآوردن مرکز و شهرستان‌ها، چه دور و نزدیک، بر بسیاری از شاهان بزرگ، پیشی جست. دلاوران و لشکریان را برای جنگ با دشمنان و سرکوبی مخالفین گسیل می‌داشت و همیشه از پیروزی برخوردار بود. همواره بر مردم خویش به دیده‌ای نیکو می‌نگریست.پیوسته به ساختن باروی شهرهاو افزودن بر آبادانی‌ها و بخشش به نیازمندان فرمان می‌داد. مردم از پی‌آمدهای نیک کارهایش در دوران او بهروزی می‌یافتند و از میوه‌های شیرین آن برخوردار می‌گشتند و او را سخت دوست می‌داشتند و از خداوند می‌خواستند که زندگانی‌اش دراز و پادشاهی‌اش پابرجا باشد.

• طبری دربارهٔ هما می‌نویسد:

او را به پاس نیکویی‌های پدر و هم به سبب کمال عقل و جمال و سوارکاری و دلیری که داشت، به پادشاهی برداشتند… و خمانی به فارس رفت و شهر استخر را بنیاد کرد و پیاپی سپاه به جنگ روم (یونان) فرستاد و فیروزی یافت و دشمنان را بشکست و از دست‌اندازی به مملکت خویش بازداشت،و رعیت در ایام پادشاهی او در رفاه و ارزانی بود. وقتی خمانی سپاه به جنگ روم فرستاد و اسیران بسیار برای وی آوردند، بگفت تا بنایان رومی در آن میان بودند و در هر گوشه از حوزهٔ استخر بنایی بلند و شگفت‌آور به سبک روم بسازند، یکی از بناها در شهر استخر و دیگری در راه دارابگرد در یک فرسنگی شهر و سومی در چهار فرسنگی شهر در راه خراسان بود و خمانی در طلب رضای خدای عزوجل، سخت بکوشید و نصرت و ظفر یافت و خراج از رعیت برداشت و مدت پادشاهی او، سی سال بود.

• حمزهٔ اصفهانی توضیحات بیشتری می‌دهد:

[همای] به بلخ می‌نشست، و یک بار لشکریان وی با روم جنگیدند و گروه بسیاری را اسیر گرفتند و هما بنایان ایشان را به ساختن بناهای موسوم به «مصانع اصطخر»، که به فارسی هزارستون (تخت جمشید) گویند، برگماشت. این بناها، سه ساختمان در سه مکان بود.. در اصفهان نیز، در روستای موسوم به تیمره (گلپایگان امروزی)، شهری زیبا و شگفت‌آور ساخت که این شهر به دست اسکندر ویران شد.

امام محمد غزالی در کتاب «نصیحه الملوک» که به فارسی نگاشته شده، از همای بنت بهمن یاد می‌کند.

منابع: آتوسا ، همای چهرزاد

*هماشهر شهری از توابع بخش همایجان شهرستان سپیدان در استان فارس است. این شهر مرکز بخش همایجان می‌باشد.مردم این منطقه  از قوم لر بوده و به گویش لری جنوبی سخن می گویند.

---

بیتشر بخوانید:

ظرف عتیقه هخامنشی که بعد از ۲۶۰۰ سال همچنان زیباست

«چاشتخوار ارسنگان» یادگار هخامنشیان در پارس همچنان ناشناخته و رازآلود

شیردال های عجیب روی ستون های تخت جمشید موجودات واقعی هستند !

شما هم نظرتان را بنویسید